Priredio: Đoko Raičević
U Jugoistočnoj Aziji između azijskog i australijskog kontinena, i izmeđi Indijskog (na jugozapadu) i Tihog okeana (na severoistoku) nalazi se Malajaski arhipelag, jedna od najrasprotranjenijih ostrvskih regija na zemlji, sa mnoštvom velikih i malih ostrva.
Sumatra je indonežansko ostrvo, jedno od Velikih Sundskih ostrva, koje pripada Malajskom arhipelagu. Prostire se između 95º 11′ i 106º 5′ istočne geografske dužine i 5º 39′ severne i 5º 54′ južne geografske širine. Sa površinom od 425.000 km². Sumatra je šesto ostrvo po veličini u svetu (Čvoro i sar., 2005). Prirodno je otvorena prema Indisjkom i Tihom okeanu, što sagledava pozitivne efekte vodenog saobraćaja.
Sredinom Sumtre prolazi ekvator, ekvatorijalni položaj velikog dela ostrva uslovljava postojonje nad njima ekvatorijalnog i morskog tropskog vazduha, ujednačenost temperature, stalnu vlažnost i veliku količinu padavina. Sam severni i južni rub razlikuju se od stalih njegovh delova.
Zahvaljujući velikoj količini padavina ostrvo je do nedavno bilo prekriveno gustim šumama, koje su u zadnje vreme devastirane. Danas kao posledicu takvog odnosa prema prirodi, Sumatra se suočava sa velikom erozijom tla.
Položaj Sumatre, odnosno njena pripadnost vatrenom pojasu Pacifika čine da prostor Indonezije bude jedan od najpogođenijih elementarnim nepogodama na svetu koju karakterišu vulkani i zemljotresi. Aktivna tektonika ima veliki uticaj na život stanovništva na Sumatri, neke od najjačih zemljotresa i najjačih vulkanskih erupcija desile su se na Sumatri ili u njenoj blizini.
Sliaka 1. Geografski položaj Sumatre
Tektonski odnosi. Sumatra, koja čini jugozapadnu marginu rta jugoistočne Azije (Sundaland), smatra se da je sastavljena od fragmentarnih kontinentalnih ploča koje su izdvojene iz Gondvane tokom kasnog paleozoika i mezozoika. Indokineski blok čini jezgro Sundalanda. Smatra se da veći deo Sumatre čini deo bloka Sibumasu koji se pripoio bloku Indokine u trijasu (Barber & Crow, 2003). Sumatra se nalazi na granici između dve tektonske ploče.
Dno okeana jugozapadno od Sumatre deo je Indo-australijske ploče, dok su Sumatra i druga ostrva Indonezije i Tajlanda deo Evroazijske ploče. Ova granica ploče naziva se Sumatranski subdukcioni rov i tamo se okeanska Indo-australijska ploča polako spušta podvlačeći se ispod kontinentalne Evroazijske ploče brzinom od oko 5,5 cm godišnje. Subduktivna ploča na kraju tone ponovo u zemljin plašt. Zemljište u regionu blizu rova polako tone (spušta se), dok se zemljište dalje od ove granice polako podiže (uzdiže). Ovakvi tektonski pokreti dovode do stvaranja zemljotresa i cunamija koji često pogađa Sumatru, uzrokujući materijalne štete velikih razmera i ljudske žrtve. Među najjačim potresima ističe se zemljotres iz 2004. godine, jačine 9,10 po Rihteru, koji je ujedno pokrenuo cunami u Indijskom okenau izazvavši niz talasa visokih i do 15 m koji su udarili u obale (McGuire & Beroza, 2012), u kojem je oko 70.000 ljudi stradalo. Smatra se da je njegova energija bila jednaka ukupnoj energiji svih dogođenih zemljotresa u svetu tokom prethodnih pet godina u tom periodu. Njegova razorna moć se može meriti sa istovremenom eksplozijom oko dva miliona atomskih bombi koja je bačena na Hirošimu na kraju II svetskog rata. Aktivni vulkani Sumatre nalaze se duž planina Barisan, generalno paralelni su sa zonom subdukcije. Sumatra je poznata po intenzivnoj vulkanskoj aktivnosti, zbog čega je zemljište veoma plodno, a pejzaži veoma lepi.
Geološka građa i obale. Od severoistoka prema jugozapadu geologiju ostrva karakterišu sedimentni basen koji čine vulkanski luk i sumatranski rased. Najstarije stene su paleozojski škriljci, mermeri i gnajsevi. Pojava granita u istočnom delu Sumatre, koji se prostire u delu ostrva Tin, ukazuje da je veliki deo Sumatre bio podložan visoko diferenciranom predkarbonskom kontinentalnom korom (Barber et al., 2005). Ove stene su prekrivene oligoceno-miocenskim vulkanskim formacijama i transgresivnim sedimentima. U srednjem delu ostrva javljaju se sitnozrni peščari i krečnjaci a u severnom delu škriljci. Najveći deo severne obale Sumatre su niske i močvarne i obrasle mangrovskom šumom. Za razliku od ovih, južne obale Sumatre koje su izložene talasima Indijskog okeana, spadaju među najatraktivnije svetske obale, sa plažama koje predstavljaju raj za surfere, i koje u toku godine privuku ogroman broj turista.
Slika 2. Geološka karta Sumatre
Reljefni odnosi. Sumatra se pruža od severozapada prema jugoistoku i po odlikama reljefa se deli na dve uzdužne polovine: visoki planinski greben na zapadu i široke, niske, delimično bregovite ravnice na istoku. Ceo greben je raščlanjen uzdužnom zonom raseda i rovova na dva paralelna lanca. Na grebenu se uzdižu mnogobrojne kupe živih i ugašenih vulkana. Najviši i aktivni među njima su: Indraputa (3.800 m), Dempo (3.159 m), Marapi (2.891 m). Na Sumatri ima 12 živih vulkana. U severnom delu grebena leži visoravan Batak 1.200-1.800 m.
Na Sumatri dominira planinski lanac Bukit Barisan. Planinski lanac se proteže u dužini od 1.700 km pravcem sevrozapad – jugoistok, i formiran je pokretima australijske tektonske ploče.
Najveći vulkan na Sumatri je Toba smešten na severu centralnog dela ostrva Sumatra. Vulkan Toba ima površinu od 1775 km². Poznat je po jednoj od najvećih erupcija na Zemlji u poslednjih 25 miliona godina. Ovaj katastrofalni događaj dogodio se pre oko 75 hiljada godina. Moć Toba erupcije bila 20 puta veća od snage najviše grandiozne erupcije istorijskog perioda, vulkana Tamboro u 1815. godini, koja je u jednom trenutku izazvala privremene globalno hlađenje, takozvanu "godinu bez leta" (Lane et all., 2013).
Slika 3. Hipsometrija terena Sumatre
Klima. Sumatru preseca ekvator, gotovo po sredini, pa je klima ekvatorijalna. Osnovne crte su elementi žarke i humidne klime. Odlikuje se veoma malom amplitudom, temperature se kreću u rasponu od 26-28°C, karakteriše je velika vlažnost vazduha (oko 80%) i znatna količina padavina.
Područja na nižoj nadmorskoj visini pripadaju vlažnoj tropskoj klimi, dok viša područja pripadaju planinskoj ili subplaninskoj klimi (Taufik, 2010). Ova malo hladnija i manje vlažna planinska klima može biti veliko olakšanje i dobra je za planinarenje i druge avanturističke aktivnosti.
U tabeli 2. su prikazane prosečne mesečne temperature vazduha za gradove Medan, Padang i Palembang. Ono što je karakteistika jeste prilično ujednačena temeperatura vazduha, bez obzira na njihov položaj na ostrvu, što ukazuje na priličnu jednoličnost kimatskog elementa temperature na nižim nadmorskim visinama, dok se na višim usled uticaja planinskog reljefa temperatura vazduha smanjuje, što se u krajnjem i odražava na srednju godišnju temperaturu na ostrvu, tabela 1.
Klima Sumatre odlikuje se velikom vlažnošću, što je posledica određenih klimatskih faktora, pre svega geografske širne. Nivo vlažnosti je visok u nizijama. Postoje dve glavne sezone: sušna sezona koja traje od februara do avgusta; a vlažna sezona od septembra do januara.
Velika količina padavina uslovljena je i položajem planinske barijere, koja se pruža duž celog ostrva. Klimom na Sumatri dominiraju jake monsunske kiše, koje se uglavnom javljaju između oktobra i februara, često nanoseći štetu i otežavajući lokalno putovanje (kišna sezona je ujedno i najgore vreme za neke bolesti koje se prenose komarcima). Zbog svog geografskog polažaja Sumatre, sezona monsuna započinje otprilike mesec dana ranije na Severnoj Sumatri nego na Južnoj Sumatri. Južna obala Sumatre je vrlo kišovita. Ovde godišnje padne oko 4.000 mm kiše. Na severu je sezona s manjom količinom padavina jasnije izražena nego na jugu. Najviše padavina se izluči u decembru (287,4 mm) i januaru (333,3 mm). Prosečna godišnja količina iznosi 2361,9 mm.
Upoređujući gradove Medan, Padang i Palembang uviđa se da Padang primi najvišu količinu pdavina tokom godine, prosečno 4.290 mm. Padang se nalazi u zapadnom delu sumatre, Merenja padavina sa satelita ukazuju da je godišnja količina padavina iznad mora u blizini zapadnog ostrva Sumatra među najvišim na zemlji, a većina ovih padavina se javlja tokom noći. Površinska meteorološka osmatranja u Tabingu na zapadnoj obali ostrva pokazuju česte pojave iznenadnih vetrova s mora, praćene naglim padom površinskih temperatura u kasnim popodnevnim i večernjim satima. Planine na ostrvu rezultiraju termičke i konvektivno indukovane lokalne cirkulacije koje igraju važnu ulogu u stvaranju noćnih obilnih padavina preko ovih zapadnih delova ostrva Sumatra (Peiming et all. 2008).
Gotovo cela Indonezija, koja se nalazi u blizini Ekvatora, nije na putu tropskih ciklona. Međutim, najjužnija područja, a ređe i najsevernija, mogu biti pogođena njima. Severno od Ekvatora, ostrvo Sumatra, posebno u najsevernijem delu, može biti pogođeno ciklonima kada je u ranoj fazi formiranja u Andamanskom moru ili u Bengalskom zalivu, ili može na njih marginalnije uticati tajfuni koji dolaze sa Tihog okeana i prelaze preko Sijamskog zaliva. U ovom slučaju, cikloni se formiraju od aprila do decembra, sa dva vrhunca na početku i na kraju perioda (dakle, u aprilu-junu i oktobru-decembru) (Wen & Zang, 2005). Severnu obalu Sumatre karakteriše stvaranje i početak Južn- monsunske struja koja nastaje u zimskoj polovini godine pod uticajem monsuna. Struja se kreće se ka zapadu prema afričkoj obali. Manji deo skreće u Bengalski zaliv i Arabijsko more, a veći i značajniji se povija ka jugu i formira Južnu somalijsku struju.
Vode. Reke Sumatre karakteriše pluvijalni režim hranjenja. Planinski sistem koji se pruža zapadnim delom ostrva usmerava da se najveći deo odvodi istočnim delom Sumatre.
U višim planinskim predelima reke su brze, dok u nizijskom delu njihova energetska snaga slabi, nagomilavajući velike količine erodiranog materijala. Reke su nesumnjivo važan izvor za život čoveka na Sumatri i imaju značajnu ulogu u održavanju biodiverziteta, za ekonomski, kulturni i turistički značaj ostrva. Međutim, erozija tla na Sumatri jedan je od najozbiljnijih problema degradacije životne sredine sa kojim se ostrvo suočava.
U centralnom delu nalazi se jedna od glavnih reka Sumatre pa čak i čitave Indonezije, reka Siak koja odvodi provincija Riau. Sa dubinama od 20 do 30 m, Siak se smatra jednom od najdubljih reka na ostrvu. Siak je reka sa crnom vodom koja sadrži velike količine rastvorenih humusnih jedinjenja (Onrizal & Mansor, 2020).
Među ostalim rekama izdvajaju se: Musi, Aćeh, Indragiri i Batang Hari. Reka Musi se nalazi na jugu Sumatre. Duga je oko 750 km i odvodi veći deo provincije Južna Sumatra. Širina reke prosečno dostiže 1.000 m, a pri ušću i do 3.000 m, što je izraženo manjim padom reke pri ušću velikom količinom akumuliranog erodiranog materijala. Glavna karakteristika reke Musi je njena dubina od 6,5 m, koja omogućava da se odvija vodeni saobraćaj. U njoj se nalazi glavna luka, preko koje se vrši transport petroleja i palminog ulja. Rečni sistem ove reke u VII veku, posebno u delu grada Palembanga bio je srce imperije Srivijan.
Reka Aćeh ima dužinu 1.755 km. Proticaj iznosi 30.000 m³/s. Grad Banda Aćeh je u prošlosti bio često izložen poplavnim vodama reke, Od 1986. do 1992. Japanci su u saradnji sa Korejom i Indonezijom izvršili rekonstrukciju rečnog korita u dužini od 25 km, i u velikom delu sprečili mogući nastanak novih polava.
Među jezerima, Toba je najveće jezero u Indoneziji i najveće vulkansko jezero na svetu, dugo je 100 km, a široko 30 km. Nalazi se na nadmorskoj visini od 900 m. Ukupna površina jezera je 1.103 km² a najveća dubina 505 m.
Jezero Toba je mesto ogromne vulkanske erupcije koja se dogodila pre 77.000 godina i izazvala globalne klimatske promene. Veruje se da je ova erupcija, jedan od najjačih na Zemlji tokom poslednjih 25 miliona godina. Erupcija vulkana Toba je doveo do efekta staklene bašte i izazvao globalni pad temperature od 3 do 5ºC u nižim geografskim širinama, i do 15ºC u višim geografskim širinama. Jezero Toba je veoma turistički atraktivno u Indoneziji, posebno u provinciji Severna Sumatra (Rahmat et. all, 2016). Turističke destinacije na jezeru Toba su doprineli 65 % ukupnih turističkih poseta provinciji Severna Sumatra (podatak za 2018. godinu). Međutim, doprinos turizma sektoru ekonomije, područja jezera Toba je i dalje nizak u poređenju sa svojim turističkim potencijalom. Sliv jezera Toba se suočava sa ekološkom krizom koju karakterišu suša, pad vodostaja, degradacija kvaliteta vode i gubitak biološke raznolikosti. Više od polovine sliva jezera Toba klasifikovano je kao zemljište sa velikim rizikom od erozije (Saragih & Sunito, 2001).
Jezero Singkarak je drugo po veličini, nalazi se u zapadnom delu Sumatre. Nalazi se između regiona Tanah Datar i Solok Regenci. Ima površinu od 107,8 km², dugo je približno 21 km, a široko 7 km.
Prirodna otoka jezera je reka Ombilin koja teče prema istoku do Malajskog tesnaca. Međutim, hidroenergetski projekat preusmerio je veći deo vode jezera u reku Anai koja se u zapadnom delu uliva u Indijski okean u blizini Padanga. Elektrana „Singkarak“ koristi ovu vodu za proizvodnju energije za provincije Zapadna Sumatra i Riau.
Neki od najviših vodopada u jugoistočnoj Aziji mogu se naći na Sumatri Vodopad Sipiso-piso, visok 120 m, nalazi se na 45 km od Berastagija na severnom kraju jezera Toba. Ime ovog vodopada potiče od reči piso (pisau) što znači oštrica. Ovo ime je dobilo zbog jakog protoka vode koja pada sa brda i podseća na oštro sečivo. Pad vode formira mala podzemna reka na platou Karo i izliva se u kalderu jezera Toba. Vodopad Sipiso-piso jedan je od najviših vodopada u Indoneziji. Imajući ovaj vodopad, Karo Regenci je postao jedna od najpopularnijih turističkih atrakcija za domaće i strane turiste.
Sikulipak vodopad smešten je u stenovitoj klisuri u šumi Bukit Barisan, samo 11 km severno od Berastagija, na glavnom putu za Medan. Ima visinu od 30 m i okružen je gustom šumom mirisnog bora. Turistički je veoma atraktivan i privlači veliki broj posetilaca (Manurung, 2018).
Slika 4. Hidrološka karta Sumatre
Zemljišta. Prostor Sumatre najbolje ilustruje povezanost klime i stenske podloge prilikom formiranja zemljišta. Na ostrvu dominiraju rioliti, vulkanske stene izgrađene o fenokristala sanidina, kvarca i plagioklasa. Usled toga, na ovom prostoru dominira lateritno zemljšte, koje sadrži okside gvožđa i aluminijum-hidrokside različite plodnosti koja zavisi od stenske podloge.
Među najplodnijim zemljištima su andosoli, koji su se razvili na anadezitno-vulkanskim sedimentima na severoistočnoj obali Sumatre, veoma pogodni za uzgoj različitih vrsta biljaka (Yananato et all, 2017) Vulkanska zemljišta visoke plodnosti zastupljeni su u delu jezera Toba. Histosoli formiraju se od organskog materijala koji se akumulira pod uticajem plavljenja rasprostranjen je u delu jugoistočne obale Sumatre, karakteriše ih nizak sadržaj hranljivih materija.
Biljni i životinjski svet. Veliki deo Sumatre prekrivaju guste tropske šume. Na ravnicama, u dolinama reka i planinskim kotlinama šume su na mnogim mestima antropogenim delovanjem uništene i zamenjene zasadima kultura. Dominiraju plantaže kaučuka, pirinča, kokosovih palmi, duvana i pamuka.
U kišnim šumama Sumatre rastu neke od najlepših cvetnih biljaka na svetu Biljka Raflesia arnoldi (Rafflesia arnoldii), ima najveći cvet na svetu, a kao i Amorfofalus titanum (Amorphophalus titanium), nalaze se u kišnim šumama centralne Sumatre. Na Sumatri se nalazi 16 različitih vrsta raflesia. Cvet može težiti i do 10 kg, stanovnici ga nazivaju lešni cvet, zbog oštrog mirisa koji daje, slično trulom mesu. Amorfofalus titanum, najviši cvet kao i Raflesia arnoldi cveta jednom u tri godine i može stajati više od 2 m (Sofiyanti & Yen, 2012).
Sumatranski tigar je najmanji od podvrsta tigra na svetu. Oni žive dubko u prašmi Sumatre. Postoji samo oko 400-500 tigrova u divljini, većina njih se nalazi u nacionalnom parku Gunung Leuser. Malajski tapir je samo jedan od mnogih ugroženih sisara koji žive u kišnim šumama Sumatre. Dvorogi sumatranski nosorog nekada se prostirao većim delom jugoistočne Azije. Danas čitava populacija broji oko 300-500 jedinki rasutih u nekoliko populacija na Sumatri, Borneu i poluostrvu Malezija. Azijski slon nalazi se u nekoliko malih populacija širom Sumatre. Samo pet populacija broji više od 200 jedinki, a sa brzim gubitkom staništa opstanak mnogih od ovih populacija je neizvestan, uprkos činjenici da se mogu eksploatišu sekundarne šume (Sukumar, 1989).
Literatura:
Barber, A. J., & Crow, M. J. (2003). An Evaluation of Plate Tectonic Models for the Development of Sumatra. Gondwana Research, 6(1), 1–28.
Barber, A.J., Crow, M.J., Milsom, J.S. (2005). Sumatra: Geology, Resources, and Tectonic Evolution. Geological Society Memoir, No. 31.
Čvoro, J., Golubović, P. (2005). Vanruska Azija, Univerzitet u Nišu, Prirodno-matematički fkultet, Niš.
Manurung, R. (2018). Analysis of expenditure of tourists to the attractions the watwrfall Sikulipak karo, JURNAL ILMIAH SIMANTEK ISSN. 2550-0414
McGuire, J. J., & Beroza, G. C. (2012). A Rogue Earthquake Off Sumatra. Science, 336(6085), 1118–1119.
Taufik, M. (2010). Climate and soil water trends analysis for Palembang region, south Sumatra, Laboratorium Hidrometeorologi, Departemen Geofisika.
Peiming, W., Masayuki, H., Jun, H., Manabu, Y. (2008). Why a Large Amount of Rain Falls over the Sea in the Vicinity ofWestern Sumatra Island during Nighttime, Japan Agency for Marine-Earth Science and Technology, Kanagawa, Japan.
Rahmat, R. F., Syahputra, M. F., Lydia, M. S. (2016). Real time monitoring system for water pollution in Lake Toba. International Conference on Informatics and Computing (ICIC).
Saragih, B., & Sunito, S. (2001). Lake Toba: Need for an integrated management system. Lakes and Reservoirs: Research and Management, 6(3), 247–251.
Sofiyanti, N., Yen, C. (2012). Morphology of ovule, seed and pollen grain of Rafflesia R. Br. (Rafflesiaceae). Bangladesh Journal of Plant Taxonomy, 19(2).
Sukumar, R. (1989). Ecology of the Asian elephant in southern India. I. Movement and habitat utilization patterns. Journal of Tropical Ecology, 5(01), 1–18.
Onrizal1, O., Mansor, M. (2020). A short note on Siak River, Sumatra, Indonesia, IOP Conference Series: Earth and Environmental Science.
Wen, M., Zhang, R. (2005). Possible maintaining mechanism of climatological atmospheric quasi-biweekly oscillation around Sumatra, Chinese Science Bulletin 2005 Vol. 50 No. 10 1054-1056.
Yananto, A., Prayoga, M., Harsoyo.B (2017). Forest and Land Fire Vulnerability MappingBased on Land Physical Parameters in Sumatera and Kalimantan Region of Indonesia, JOURNAL OF APPLIED GOSPATIAL INFORMATION.
