Mortalitet Crne Gore po polu

Uvod

Mortalitet kao jedan od prirodnih komponenti kretanja stanovništva, ima veoma značajnu ulogu u oblikovanju starosne strukture, zbog čega je i njegova važnost u demografskom razvoju velika. Mortalitet je višeznačajan fenomen, kako po karakteru faktora koji ga uslovljavaju, tako i po efektima koje proizvodi. On je istovremeno biološki, socijalni, ekonomski, kulturni i demografski fenomen. Diferencija mortaliteta na nivou populacionih grupa, nacionalnih zajednica, regiona ili uopšte uzevši širih kontingenata populacije, omogućuje da se potpunije sagledaju rezultati svih društvenih diferencijacija mortaliteta (Radović, 1979).

Države sa dugom tradicijom statistike o mortalitetu najznačajniji su izvori podataka, neophodni da se prikažu trendovi smrtnosti muškog i ženskog stanovništva (Marinković, 2018). Najpouzdaniju vitalnu statistiku imaju evropske države. Gotovo u svim populacijama, za koje su dostupni podaci o vitalnim događajima, stope smrtnosti muškaraca veće su u odnosu na žene. U Njemačkoj, očekivano trajanje života pri živorođenju promijenilo se od konstantne ženske prednosti od tri godine prije Prvog svetskog rata, do sadašnjeg nivoa više od šest godina. U većini drugih industrijalizovanih zemalja, disparitet smrtnosti prema polu počeo je da se povećava nakon Prvog svetskog rata, posebno u Sjedinjenim Američkim Državama, Engleskoj i Velsu (Luy, 2003). U periodu između 1950. i 1995. godine, evropski obrazac očekivanog tajanja života pretrpio je značajne transformacije, 1950. godine sjeverozapadni dio Evrope imao je znatno veće očekivano trajanja života u poređenju sa mediteranskim i istočnim regionom, gdje je životni standard uglavnom bio niži (Meslé & Vallin, 2002).

U Crnoj Gori promjene smrtnosti ostvarene tokom druge polovine 20. vijeka ukazuju na razlike u smrtnosti po starosti, kako u pogledu njihovog nivoa, tako i smjera promjena. Najintenzivnije smanjenje smrtnosti je ostvareno kod starosnih kohorti koje se odlikuju niskom ili vrlo niskom smrtnošću. Nasuprot tome, smrtnost starijeg sredovječnog i starog stanovništva je znatno viša u odnosu na smrtnost mlađih kohorti (Penev, 2008). Dugoročne tendencije u kretanju smrtnosti po starosti predstavljaju, prije svega, rezultat poboljšanja zdravstvene zaštite stanovništva i višeg nivoa životnog standarda. One ujedno predstavljaju i posledicu nedovoljnih aktivnosti u preventivnoj zdravstvenoj zaštiti stanovništva i promociji zdravlja.

Izvori podataka i metodologija

U istraživanju mortaliteta Crne Gore po polu, korišćene su demografske i statističke metode. Za analizu je korišćen transverzalni metod, koji podrazumijeva da se smrtnost analizira u jednom kraćem vremenskom periodu za sve starosne kohorte. Osnovi izvor podataka u istraživanju predstavlja vitalna demografska statistika Zavoda za statistiku Crne Gore (MONSTAT) za period 1961-2019. godine. Vitalna statistička građa podrazumijeva upotrebu apsolutnih brojeva ali i opštih, specifičnih (računatih na 1.000 stanovnika) i standardizovanih stopa mortaliteta.

Korišćeni su podaci o umrlima iz vitalne statistike i broja stanovnika. Određeni podaci su preuzimani sa sajta Evropske statističke agencije (Eurostat). U radu su prikazani grafički prilozi koji su obrađeni u programu Microsoft excel.

Pregled dosadašnjih saznanja o karakteristikama mortaliteta stanovništva

Pre nego što se ušlo u fazu tranzicije mortaliteta, pretpostavlja se, da razlike u mortalitetnom nivou u razmjerama svetske populacije nisu postojale. U predtranzicionom periodu postojale su određene razlike u mortalitetu pojedinih populacionih grupa unutar država, koje se vezuju za klasnu podelu unutar pojedinih društava. Razlike u visini smrtnosti kod pojedinih zemalja, počinju kada se kumulativni društveni i ekonomski uslovi, reflektuju na uslove života populacije, što u krajnjem slučaju ima uticaj na smrtnost stanovništva.

U pojedinim zapadnoevropskim zemljama ovaj proces počinje u toku 18. vijeka, uz ukazivanje niskog trajanja života kod pojedinih populacionih grupa (35-40 godina). Pad mortaliteta u zemljama južne i istočne Evrope nastupio je znatno kasnije. Osjetniji pad mortaliteta u Italiji počinje tek krajem 19. vijeka (srednje trajanje života iznosilo je 35 godina), odnosno, nalazila se na nivou koji je Švedska imala krajem 18. vijeka, da bi na ovom prostoru tek 1926. godine bio dostignut nivo od 44. godine (Radović, 1979).

Dvadesti vijek karakteriše produženje očevanog trajanja života, uslovljen prije svega boljom zdravstvenom zaštitom, što se u krajnjem slučaju implicira na razliku u visini mortaliteta među polovima. Među razvijenim zemljama (podaci za 2011. godinu) razlika u očekivanom trajanju života pri živorođenju po polu kreće se od 3,7 godina u Holandiji do čak 11,8 godina u Rusiji (Marinković, 2016). U zemljama Evropske unije, očekivano trajanje života pri živorođenju dostiglo je u 2017. godini 80,9 godina za oba pola, 78,3 za muškarce i i 83,5 godina za žene. Žene žive duže od muškaraca u svim zemljama EU, a to je u proseku 6 godina, i ako se ovaj jaz smanjio za oko godinu dana od 2000. godine, jer se očekivani životni vijek muškaraca povećavao brže od ženskog u većini zemalja.

Rezultati istraživanja i diskusija

Kretanje ukupnog stanovništva Crne Gore tokom prve polovine 20. vijeka bila je uslovljena ratnim prilikama koji su se dešavali na ovom prostoru, to se prije svega odnosi na balkanske ratove, kao i Prvi i Drugi svetski rat. Nakon završetka Drugog svetskog rata smrtnost u Crnoj Gori iznosila je 12.000 osoba, dok je početkom pedesetih godina 20. vijeka, broj umrlih sveden na 4.000 osoba godišnje, a u 1951. godini opšta stopa mortaliteta iznosila 10,9 ‰ (Penev, 2008).

Grafikon 1. Opšte stope smrtnosti stanovništva Crne Gore 1961-2019. godine

Opadanje opšte stope smrtnosti u Crnoj Gori teklo je u kontinuitetu u čitavom posleratnom razdoblju. Iako visok, u prosjeku 2%, tempo godišnjeg opadanja u Crnoj Gori, značajno je manji u odnosu na pad smrtnosti u Bosni u periodu 1950-1976. koji iznosi 3,1 % i Makedoniji 2,8 %. Opšta stopa mortaliteta u 1961. godini iznosila je 7 ‰. Međutim, u periodu između 1961-1962. godine opšta stopa mortaliteta u Crnoj Gori bjeliži porast od 11,4 %, a onda od te godine počinje da opada uz veoma male varijacije porasta u pojedinim kalendarskim godinama, da bi 1974. godine dostigla najnižu vrijednost od 5,8 ‰. U ovom vremenskom intervalu opšta stopa mortaliteta je snižena za 17,1 % u odnosu na 1961. godinu. U pogledu smrtnosti po polu zapaža se karakteristika više smrtnosti muškog u odnosu na žensko stanovništvo, koja se kreće u ovom intervalu od najviše razlike zabeležene 1961. godine kada opšta stopa muškog stanovništva iznosi 7,3 ‰ a ženskog stanovništva 6,7 ‰. U narednim godinama opšta stopa smrtnosti po polu biva manje izraženija, a svoj minimum dostiže 1970., kada mortalitet po polu dostiže približne vrijednosti (muškarci 6,8‰, žene 6,6‰). Promjene smrtnosti do kojih se došlo prethodne tri decenije, uslovile su kontinurano povećanje životnog vijeka. U tom razdoblju do značajnog produžnja životnog vijeka došlo je u periodu 1961-1962. godine i 1971-1972. godine kada je srednje trajanje života produženo 6,1 za muško, odnosno 7,7 godina za žensko stanovništvo (Penev, 2008).

Početkom devedesetih godina 20. vijeka opšta stopa smrtnosti u Crnoj Gori dostiže vrijednost 6,1 ‰, da bi već u 1997. godini iznosila 8 ‰, a 2002. godine dostigla vrijednost od 9,1 ‰. U ovom periodu opšta smrtnost stanovništva se povećala za oko 32 %. Slična je tendencija povećanja opšte smrtnosti kod polova uz izraženije veće stope muškaraca u odnosu na žene. Tako u 1992. godini opšta stopa muškaraca iznosi 8,1 ‰, a žena 6,4 ‰. Na početku 21. vijeka opšta stopa smrtnosti u Crnoj Gori ima uzlaznu putanju pa već 2003. godine ima vrijednost 9,3 ‰, koju uz manje varijacije tokom godina, zadržava do 2105. kada opšta stopa prelazi vrijednost 10 ‰. Uzimajući obzir analizirani period od 1961-2020. godine opšta stopa smrtnosti se povećala preko 50 % u odnosu na 1961. godinu.

Grafikon 2. Opšta stopa mortaliteta u odabranim zemljama Evrope u 2019. godini

(Izvor: priređeno na osnovu baze podataka Eurostat)

U drugoj deceniji 21. vijeka stopa smrtnosti stanovništva Crne Gore od 10,6 ‰ u 2019. godini ukazuje na trend usaglašavanja smrtnosti sa evropskim prosjekom od 10,4 ‰. Razlog za ovakve tendencije smrtnosti stanovništva Crne Gore, odnosno na samu dinamiku mortaliteta čini demografsko starenje populacije, koje je rezultiralo kontinuiranim povećanjem udjela starijih stanovnika u ukupnoj populaciji i rastućom stopom mortaliteta. Međutim, (grafikon 2), u odnosu na Bugarsku (15,4 ‰) Hrvatsku (12,7 ‰) i Srbiju (14,6 ‰), Crnu Goru karakteriše značajno niži mortalitet.           Poboljšanje uslova života, a posebno zdravstvene zaštite tokom prve polovine 20. vijeka implicirali su smanjenje specifičnih stopa smrtnosti stanovništva Crne Gore. Distribucija stopa smrtnosti za oba pola u vrlo kratkom vremenskom razdoblju je bitno izmijenjena. Promjene smrtnosti ostvarene tokom druge polovine 20. vijeka, pokazuju evidentne razlike u smrtnosti po starosti u pogledu njihovog nivoa i intenziteta. U prvim decenijama 21. vijeka zabjeležene su niže specifične stope smrtnosti kod svih starosnih grupa. Najveće smanjenje je kod djece i mladih, umjerenije kod sredovječnih, dok je za starosne kohorte iznad 60 godina ono značajno manje. Najveće smanjenje smrtnosti u periodu 1961-2019. godine zabjeleženo je kod odojčadi.

Smrtnost odojčadi u Crnoj Gori tokom šezdesetih godina prošlog vijeka prešla je granicu sa visoke smrtnosti i ušla u grupu zemalja sa srednje visokom smrtnošću (Radović, 1979), da bi poslednjih godina 21. vijeka prešla u grupu zemalja koju karakteriše niska smrtnost. Broj umrlih u ovom razdoblju smanio se se sa početnih 798 umrlih u 1961. godini na 17 umrlih u 2019. godini. Procentualno, stopa smrtnosti se smanila za oko 96 %. U poređenju sa zemljama Evrope opšta stopa smrtnosti odojčadi od 1,7 ‰ u 2018. godini izjednačava se sa stopom smrtnosti koje su imale Slovenija i Island, a samo je Estonija imala nižu stopu smrtnosti od 1,6 ‰. Prema vrijednosti toga pokazatelja (2018. godina) Crna Gora ima nižu stopu smrtnost odojčadi i od država okruženja (Albanija 8,9 ‰, Severna Makedonija 5,7 ‰, Srbija 4,9 ‰, Hrvatska 4,2 ‰).

Grafikon 3. Stope smrtnosti odojčadi u Crnoj Gori

(Izvor: priređeno na osnovu podataka MONSTATA)

U smrtnosti odojčadi u Crnoj Gori postoje određene specifičnosti, koje se odnose na polnu strukturu mortaliteta. Najraniji podaci, još u međuratnom periodu (između dva svetska rata) ukazaju da su stope ženske djece veće od muškaraca.

Tumačenje veće smrtnosti ženske dece u tom razdoblju vjerovatno je posledica manje brige koja se poklanjala i davanje prednosti njezi muške djece. Takav trend smrtnosti sporadično je promijenjen posle šesdesetih godina 20. vijeka, uz međusobno preplitanje razlike u smrtnosti po polu u pojedinim kalendarskim godinama. Veće stope smrtnosti muške odojčadi u kontinuitetu počinju da se lociraju od 1985. godine (grafikon 3.), uz veoma male varijacije u pojedinim godinama.

Pored navedenog smanjenja mortaliteta odojčadi, značajno je došlo i do smanjenja smrtnosti djece u starosnoj grupi 1-4 i 5-9. Na početku 21. vijeka Crna Gora se prema vrednosti tog pokazatelja našla pri samom svetskom vrhu (oko 2 ‰), tokom prvih decenija 21. vijeka vrijednost umrlih u ovim grupama nije prelazila 0,6% .

Grafikon 4. Specifične stope smrtnosti u Crnoj Gori 1990-2019.godine

Razlike u smrtnosti između muškog i ženskog pola, za sve starosti iznad 5 godina života, svjedoče o većoj smrtnosti muškog stanovništva, što je fenomen karakterističan i za druge populacije. Snižavanje stopa smrtnosti kod mlađeg sredovječnog stanovništva bilo je umjerenije, posebno kod muškog kontigenta stanovništva, ali je broj umrlih, posebno kod žena veoma mali. U pogledu razlika smrtnosti po polu kod mlađeg sredovječnog stanovništva u 1961. godini, ona je zanemarljivo mala i iznosi 0,3 ‰, da bi u narednom desetogodišnjem razmaku bila sve više izraženija, pa već u 1971. godini rzlika iznosi 5,7 ‰. Takav kontinuitet smrtnosti održava se do kraja 20. vijeka, da bi već od 2001. godine razlika smrtnosti imala tenedeciju laganog smanjivanja među polovima kod mlađeg sredovječnog stanovništva, tada dostiže razliku od 3,1 ‰. Stopa smrtnosti muškog mlađeg sredovječnog stanovništva u 2019. godinu ima vrijednost od 4,2 ‰, dok kod ženskog dijela populacije ona iznosi 1,5 ‰.

Prema Penevu (2008), sredinom 20. vijeka, stopa smrtnosti mlađeg sredovječnog stanovništva muškog pola je, u zavisnosti od starosti, bila približno 2 do 5 puta veća, a žena od 2 do preko 10 puta. Za oba pola je svojstveno da je intenzitet smanjenja vrijednosti stopa smrtnosti opadao sa starošću. Razlika u smrtnosti po starosti se povećavala na štetu muškaraca, naročito kod starijih sredovječnih i starih kohorti stanovništva.

Udeo stanovništva u dobi 65 i više godina raste u svim državama Evrope. Starenje stanovništva u Crnoj Gori javilo se kao posledica opadajućih stopa prirodnog priraštaja i rasta očekivanog trajanja života u prethodnom periodu. To potvrđuje već pomenuta konstatacija da je došlo do povećanjem udela starijih stanovnika u ukupnoj populaciji i rastućom stopom mortaliteta u toj starosnoj dobi.

Grafikon 5. Specifične stope smrtnosti po polu 1961-2109. godine

Razlika u smrtnosti po polu, upravo kod ovih kohorti dolazi do punog izražaja. Smrtnost stanovništva u dobi 65+ se u 2019. povećala kod muškarca za 15,1 % u odnosu na 1961. godinu, dok je kod žena povećanje stope bila nešto manje i iznosila 10,9 %. U najastarijem kontigentu stanovništva (stanovništvo staro 85 i više godina) očigledne su i najveće stope mortaliteta. Međutim, analizarana smrtnost u pojedinim godinama u najstarijem dijelu populacije ukazuje da su stope smrtnosti po polu imale približnu vrijednost, a da su čak u pojedinim godinama stope žena veće od muškaraca. To se može locirati u 2001. godini, kada je stopa žena bila veća za 11,4 % u odnosu muškarce i 2014., kad su vrednosti stopa kod žena bile veće za oko 6 % u odnosu na muški dio stanovništva u toj starosnoj grupi.

Zaključak

Poboljšanjem zdravstvenih uslova u današnje vrijeme došlo je do značajnog pada mortaliteta u svim starosnim grupama, ali je procentualno redukcija mortaliteta bila mnogo vidnija kod odojčadi i djece. Najveća redukcija ostvarena je kod djece u trećoj godini života. Posle 45-te godine, trend opadanje mortaliteta postaje manje izrazit, dok kod starosnih kohorti iznad 75 godina procentualno opadanje je značajno oslabljeno.

Kao rezultat neujednačenog intenziteta promjena dužine očekivanog trajanja života po polu, a u pojedinim razdobljima i suprotnog smjera kretanja, razlike u vrednostima tog indikatora smrtnosti za muško i žensko stanovništvo su se smanjivale ili povećavale. Crna Gora, u poređenju sa drugim evropskim zemljama, posebno sa bivšim socijalističkim državama, trenutno spada u grupu sa najmanje izraženom razlikom u dužini srednjeg trajanja života po polu. Ipak, još uvijek se ne može izvesti siguran zaključak da li se u Crnoj Gori, kao i kod mnogih drugih zemlja, naročito onih koje su najviše odmakle u produženju životnog vijeka stanovništva, radi o novoj dugoročnoj tendenciji smanjivanja razlika u nivou smrtnosti po polu ili je, pak, u pitanju samo jedna kratkotrajna epizoda.

Literatura

Arsenović, D. (2018). Seasonality in human mortality: results for the City of Novi Sad (Serbia). Stanovništvo, 56(1). 27-42.

Doderović, M., Ivanović, Z. (2018). Stanovništvo Crne Gore, MATICA br. 74, 121-140.

Luy, M. (2003). Causes of Male Excess Mortality: Insights from Cloistered Populations. Population and Development Review, 29(4), 647–676. doi:10.1111/j.1728-4457.2003.00647.x

Meslé, F., Vallin, J. (2012). Mortality and causes of death in 20th-century Ukraine. Springer: Demographic Research Monographs 09, 1-279.

Meslé, F. & Vallin, J. (2006). Diverging Trends in Female Old-Age Mortality: The United States and the Netherlandsversus France and Japan. Population and Development Review 32 (1), 123-145.

Meslé, F. (2004). Mortality in Central and Eastern Europe: long-term trends and recent upturns Demographic Research – Special Collection 2, 45-70.

Marinković, I. (2016). Razlike u smrtnosti stanovništva Srbije po polu, doktorska disertacija, Prirodno-matematički fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo Novi Sad.

Marinković, I., Radivojević, B. (2016). Mortality trends and depopulation in Serbia. Geographica Pannonica, 20(4). 220-226

Marinković, I. (2010). Razlike u smrtnosti stanovništva Centralne Srbije i Vojvodine. Zbornik Matice srpske za društvene nauke, 131. 359-368.

Preston, Samuel, H. (1977). Mortalitty trends, Department of Sociology, University of Washington, 163-178.

Preston, S. H. & Wang, H. (2006). Sex Mortality Differences in the United States: The Role of Cohort Smoking Patterns. Demography 43 (4), 631-646.

Penev, G. (2017). Projekcija stanovništva regiona Crne Gore, Institut društvenih nauka-Centar za demografska istraživnja, Beograd.

Penev, G. (2008). Demografski trendovi u Crnoj Gori od sredine XX veka i perspektive do 2050. godine, Zavod za statistiku Crne Gore.

Pejović, B. (1976). Crna Gora, Monografija, Novinsko izdavačko preduzeće „KNjIŽEVNE NOVINE“ Redakcija „STRUČNA KNjIGA“, Beograd, 66-100

Penev, G. (2003). Mortality trends in Serbia during 1990s. Population 41, 93-110.

Radović, Lj. (1979). Smrtnost stanovništva Crna Gora 1878-1978, Ekonomski fakultet Titograd.

Radojičić, B. (2008). Geografija Crne gore, Prirodna osnova, Knjiga I, DANU Podgorica.

Radojičić, B. (2003). Crna Gora, OPŠTA MONOGRAFIJA, GEOGRAFSKE        ODLIKE,      Narodna knjiga, Beograd-Podgorica

Zavod za statistiku Crne Gore, MONSTAT. Vitalna statistika 1961-2020. godine, Podgorica.

Objavljen: http://www.dgt.uns.ac.rs/dokumentacija/projekti/peti-kongres/collectionof-papers.pdf