Priredili: Miroslav Doderović,
Zdravko Ivanović
Odnos mora i kopna je dinamička pojava. Površina mora izložena je stalnim promjenama (vremenskim i prostornim) koje se direktno odražavaju na promjene nivoa mora. Na primjer, promjene nivoa mora koje su uslovljene svakodnevnim promjenama atmosferskog pritiska iskazuju se na dva načina:
1.kao statički otpor hidrosfere na pritisak vazduha i
2. kao dinamički učinak hidrosfere na promjenu pritiska vazduha i promjenu nivoa mora.
Povećanjem pritiska vazduha za 100 Pa (1 mbar) snižava se visina mora za 1,33 cm, a prilikom opadanja pritiska za istu veličinu (1,33 cm) povisi se nivo mora. Osim periodičnih i aperiodičnih kolebanja nivoa mora uzroci tih pojava su u dinamičkim procesima atmosfere, hidrosfere i litosfere. Opštu površinsku raspodjelu mora na Zemlji poželjno je razmatrati u odnosu mora i kopna. Sadašnji odnos mora i kopna izražava se postotnim odnosom 71: 29.
Tabela 1. Raspored kopna i mora na zemlji
Geografska podjela mora i kopna obuhvata pregled njihovih površinskih odnosa na zemlji prema polusverama. Od ukupne površine južne polusfere 255 050 000 km2 more obuhvata 207 000 000 km2 ili 81% ostalih 48 000 000 km2 ili 19 % je kopno. Na sjevernoj hemisferi ima 155 000 000 km2 mora ili 61%, jer 100 000 000 km2 ili 39% zauzima kopno. Prevaga mora nad kopnom je prisutna posebno na južnoj hemisferi (81%: 19 %), ali i na sjevernoj (61 % : 39 %). Podijelimo li površinu zemlje (510 000 000) na dva dijela, tako da jedan dio (255 000 000) zahvata najveći dio kopna, dobićemo tzv. kopnenu polusferu, kojoj bi se pol nalazio oko ušća rijeke Lore u jugozapadnoj Francuskoj. To je polusfera sa najvećom koncentracijom kopna, na kojoj će površina mora opet biti veća, i to za više od 2 % od površine kopna.
Učinimo li to i za najveću površinu mora, dobit ćemo tzv. vodenu polusferu, kojoj bi se pol nalazio kod otoka Antipodesa, jugoistočno od Novog Zelanda. To je polusfera sa najvećom koncentracijom mora, na kojoj more ima veću površinu od kopna jer zaprema čak 91%, dok je samo 9% kopno. Posmatramo li raspodjelu mora prema odgovarajućim geografskim stepenima, mogu se uočiti sledeće geografske specifičnosti:
1.More gotovo u potpunosti (100%) prekriva Zemljinu površinu između 55o i 65o j.g.š., dakle na južnoj hemisferi.
2.Sjevernije od 70o s.g.š. pa sve do 90o preovladava more, sjeverni geografski pol je na moru.
3. Južnije od 70o do 90o j.g.š. preovladava kopno: najveći dio toga kopna s okolnim plićacima je ledeni prekrivač Antarktika: južni geografski pol je na kopnu i pokriven je ledom.
4.Između 45o i 70o s.g.š. preovladava kopnena cjelina Evroazije i Sjeverne Amerike.
5.Kopna se redovno sužavaju od sjevera prema jugu: Južna Amerika najbliža je ledenom pokrivaču Antarktika, a sva tri okeana otvorena su širom prema Antarktiku. Takva raspodjela mora i kopna odlučujuće utiče na more i klimu jer uslovljava glavne procese i bitne hidrografske podjele.
Objavljen: Doderović, M., Ivanović, Z. (2008). Okeanografija-Geografski aspekti. Nikšić: Geografski institut Filozofskog fakulteta, 26-28.
