Priredio: Miroslav Doderović, Zdravko Ivanović
Dubokomorski rovovi su druga glavna i najveća reljefna cjelina mora jer obuhvataju 260,106.000 km2 ili 71,6% dna Svjetskog mora. Dubokomorski rovovi vrlo su duge i uske depresije strmih strana, koji u poprečnom presjeku imaju oblik slova U, dok su dubokomorske uvale formirane u obliku slova V. Najbolje je istražen 3500 km dug i oko 7.500 m dubok Aleutski dubokomorski jarak, koji se pruža od zaliva Jakutat (u zalivu Aljaske) prema zapadu do ostrva Du Attu. Dok su duboko morski rovovi vrlo duboki, mjestimično i do 8.000 m. Dubokomorske okeanske zavale redovno ne prelaze više od 6.000 m dubine. U novije doba su naročitu pažnju pobudili podmorski kanjoni na kontinentskim i inzularnim padinama i na šelfu.
Tabela 1. Okeanski rovovi
Okeanski rovovi su duboki linijski ožiljci na dnu nastali kolizijom ili sudarom dvije terase duž konvergentnih margina. Strana rovova uzdiže se kao vulkanski vrh, pri čemu se može stvoriti ostrvo (kao npr. Japanska ostrva) ili vulkanske planine koje se prostiru duž margina ili granica kontinenata Andi - kontinentalni vrhovi. Najveće dubine svjetskih okeana nalaze se baš u ovim rovovima. Ne iznenađuje što je najdublja tačka Zemljine površine nađena u rovu: Marijanska potolina 11.022 m. Ovakvi oblici su karakteristični na marginama Pacifika duž obale Južne i Centralne Amerike, Japana i Jugoistočne Azije.
Karta 1. Položaj Marijanske potoline/rova
Kontinentalni nagib je zasječen velikim podmorskim kanjonima nalik onima na kopnu koji su posljedica djelovanja velikih rijeka. Monterej - kanjon u Kaliforniji sličan je sa dubokim i dugačkim Girano kanjonom u Arizoni. U manjoj mjeri kontinentalni šelfovi sadrže kanjone slične pomenutim. Podudarni kanjonima na kopnu nastalim djelovanjem velikih rijeka, podmorski kanjoni sadrže grane sa stepenastim liticama (zidovima). Zidovi kanjona mogu biti širi i duži zavisno od godina i tipa kanjona.
Smatra se da je njihovo formiranje povezano sa riječnim sistemima, jer su neki kanjoni direktno na mjestima gdje se rijeke ulivaju more. Sedimenti nošeni riječnom strujom obezbjeđuju erozivnu snagu koja pravi kanjone gdje je morski nivo niži. Na veličinu kanjona ne utiče toliko veličina i veći protok vode, već ona u velikoj mjeri zavisi od oblika i materijala od kojeg je sastavljen kontinentalni nagib. Dio kontinetnalnog nagiba je negdje na 3.500 m ispod morskog dna i nema drugog dokaza da je morski nivo ikada bio niži od tog nivoa. Pošto su rijeke izgubile erozivnu moć ubrzo nakod podizanja nivoa vode, kako su se kanjoni još mnogo poslije toga formirali? Skeniranje sonarom indicira da duž Atlantske obale dominira nekoliko podmorskih kanjona Hadson - blizu Njujorka do Baltimorskog kanjona u Marilendu. Svi ovi su se dosta okomili i imaju stepenaste grebene koji potiču još od kontinentalnog nagiba.
Najvjerovatnija hipoteza koja objašnjava porijeklo podmorskih kanjona uključuje i erozivnu snagu mulja tjeranog turbulentnim strujama. Ove struje predstavljaju lavine mulja i mutne vode pomiješane sa šljunkovitim materijalom. U mnogim kanjonima struje su očigledno inicirane pokretima sedimenata preko kontinentalnog šelfa u centar kanjona ili grotla gdje se i akumuliraju. Jednom pokrenuta ova masa se kreće ka dnu pod dejstvom gravitacije. Struje se pojavljuju u neredovnim intervalima, zavisno od količine materijala sa kontinenata. Tako erozivna struja konstantno ponire u podmorske kanjone produbljujući ih, analogno bujicama na zemlji.
Materijal koji struja tom prilikom nosi taloži se stvarajući karakteristične obrise. Veći komadi često se talože prvi, a onda progresivno sve manji, i na samom vrhu fini komadi što može trajati nedeljama i mjesecima. Nastaje tip taloženja nazvan "gradirana prostirka". Ime je karakteristično jer znači da se vrši progresivno taloženje prvo grubljih pa sve strmijih materijala. Jedna struja taloži jednu stepenicu, dok sljedeća može djelimično erodirati prethodnu naslagu, a zatim na nju gradirati sljedeću. Posle nekog vremena tanki sloj gradiranog materijala će se razviti jedan na drugi stvarajući debeli sloj sedimenata od nekoliko stotina metara. Pošto je tako indikativno djelovanje struja ovako gradirani slojevi najvažnije su strujne tvorevine ili "građevine". Kontinentalni usponi su stvoreni od ovih tvorevina.
Kao što vidimo iz gore navedenog ove tvorevine predstavljaju mjesta podmorskih kanjona. One nataložene duž baze kontinentalnog odsjeka stvaraju kontinentalne terase. U sadejstvu sa kontinentalnim oblicima neke aktivnosti (vulkani, zemljotresi) duž Tihog okeana vode tome da se Tihookeansko dno naziva "Vatreni pojas Pacifika". Upravo zbog učestalosti velikih zemljotresa i velikog broja aktivnih vulkana taj region svakako zaslužuje to ime. Dio vatrenog prstena Pacifika "predstavlja zapadna obala Južne Amerike", uključujući Ande i Peruansko-čileanski rov. Ona pokazuje znatne promjene reljefa karakteristične za konvergentne granice.
Objavljen: Doderović, M., Ivanović, Z. (2008). Okeanografija-Geografski aspekti. Nikšić: Geografski institut Filozofskog fakulteta, 165-168.
