Priredili: Miroslav Doderović, Zdravko Ivanović
U užem smislu pod pojmom obale podrazumjeva se granična crta između obale i kopna. Kako je more kategorija koja je pokretna, to jeste nema stalni karakter, granična linija se stalno mijenja. Ali pošto se morska voda obično dva puta u toku dana redovno izdiže i spušta, te jedan dio kopna za vrijeme plime bude pod vodom, a za vrijeme osjeke je kopno, to je prirodnije obalom zvati onaj uzani dio zemljišta na kome se javlja smjena plime i osjeke, ili se osjeća dejstvo talasa. Mehanička snaga mlata je glavni uzrok abrazije, a kod strmih obala izaziva podlokavanje, jer djeluje naročito na njen dio oko nivoa visoke plime. Osim navedenih komponenti prisutne su i druge: rastvorene soli, ugljen dioksid i kiseonik, koji rastvaraju stijene pri obalama. Biljni pokrivač, preko svojih korjenskih sistema pruža se duboko u pukotine stijena i pomalo ih uvećavaju. U polarnim regijama, ili u zimskim mjesecima umjerenih širina u interakciji s mrazom, voda u pukotinama se zamrzava, a stijene pod njenim uticajem pucaju i talasi ih lakše destruiraju. Razarajuće vodne mase se obrušavaju na stijene. Rasprskavajuća vodena masa dolazi do stijene i udara u njih, koje su već pod hemijskim i mehaničkim opterećenjem organizama koje žive na njima, sa svojom ogromnom brzinom pod udarcima vjetra, dolazi do eksplozivnog rasprskavanja stijena. Veliki dio energije mora se istroši u tim razornim udarcima talasa, a dok u jednom trenutku može nastupiti tišina na moru u drugom trenutku može nastati uraganski napad talasa. Na dubljoj obali, gdje talasi dovoljno duboko dopiru (do polovine dužine talasa), ne dolazi do prekidanja orbitalnog kretanja talasa i talasi se preformišu tek na obali. Ovdje dolazi do pojave «Clapotis», ritmičkog njihanja morske površine u ritmu talasa u kojoj se amplitude morske površine i morskih talasa poklapaju.
Vrste i oblici obala proizvod su spoljnih i unutrašnjih geoloških procesa, dakle nauka ih posmatra kroz njihov postanak i razvoj. U pogledu klasifikacije obala u nauci preovladavaju dva gledišta – po jednom je težište na postanku i uticaju tektonskih pokreta na razvoj obale (primarni postupak), a po drugom na faktorima koji su uslovili postojeće vrste i oblike. Praktičnim potrebama navigacije, hidrotehnike i pomorske privrede više odgovara klasifikacija prema detaljnim oblicima i geografskoj strukturi, a za saobraćaj više odgovara položaj obalne linije u odnosu na priobalne planinske vijence. Po primarnom postanku obale se dijele na: ingresivne, regresivne, neutralne, vegetativne, rasjedne i kompozitne. Formiranje pojedinih tipova obala pripisuju se prvenstveno poniranju kopna i u vezi s tim prodiranju mora u kopno (transgresija, odnosno ingresija) i uzdizanju kopna zbog epirogenetskih i orogenetskih pokreta, a u vezi s tim povlačenju mora s kopna (regresija).
Ingresijom mora na obalu, koja se pruža uz planine, postaju ostrva ili poluostrva, uzdužne poplavljene doline kanali i uvale (zalivi), a poprečne doline i sedla vrata. Pošto je istočna obala Jadranskog mora karakteristično ingresivna, takav tip naziva se i dalmatinski tip. Potapanjem glacijalnog reljefa obala nastaju fjordovi. Poseban tip ingresivne ostrvizacije je u južnom dijelu Sjevernog mora, od Belgije do Danske, gdje su u ranijim geološkim epohama brojne rijeke nanijele velike količine materijala i stvorile niska močvarna područja zaštićena vještačkim nasipima (polder) ili nezaštićena (helder). Ingresijom mora u donji dio već formiranih rječnih dolina stvaraju se veći zalivi tipa rijas. Ako su na takvim obalama morske mijene velikih amplituda nastaju estuari. Sličnog postanka su limani, kojima naročiti oblik daju pješčani nasipi koji ih ograđuju sa morske strane.
Slika 1. Fjord (Izvor: https://pixabay.com/photos/fjord-mountains-lysefjord-river-1226822/)
Regresivne (emergentne, uzdignute) obale nastaju uzdizanjem Zemljine kore uz rub kontinenta (fosilne obale) ili spuštenjem površine mora. Izdizanjem kontinentalnog šelfa, koji je zbog erozije susjednog zemljišta u dugom geološkom periodu bio zaravnjen akumuliranim materijalom, formirane su niske obalne ravnice jednostavne linije, malog pada i postepenog prelaza u veće dubine. Ako je uzdignut podmorski pojas bio strm, nastale obale su strme i naglo padaju u veće dubine, a obalna linija je jednostavna i nerazvijena. Na relativno maloj udaljenosti od obale su planine. Fosilni klifovi i tragovi ranijih nivoa mora pokazuju da je uzdizanje bilo postepeno.
Neutralne (tektonski mirne) obale formiraju se kao rezultat novodonijetog materijala u more (a ne kao posljedica tektonskih poremećaja) kod njih nema relativne promjene između nivoa mora i obalnog pojasa kontinenta. U neutralne obale ubrajaju se delta, lagunska, lepezasta, vulkanska i koralna obala. Delta nastaje donošenjem rječnog nanosa. Njen oblik zavisi od količine nanosa, pada i veličine rijeke, položaja prema moru i uticaja morskih mijena i struja. Lagunska obala je talasogenog ili potamogenog postanka. Lepezasta obala nastaje na strmim obalama nanosom sekundarnog materijala. Vulkanska ostrva nastaju erupcijom podmorskih vulkana ili izlivom lave kopnenih vulkana. Koralna obala građena je od korala u plitkim vodama tropskih mora. Njen nadmorski oblik je većinom ravan i nizak, a podmorsko područje gotovo uvijek strmo. Tipični nadmorski oblici su priobalni i barijerni grebeni i atoli.
Slika 2. Delta rijeke Nil
Vegetativne obale su niska obalna područja sa posebnom vrstom gustog tropskog drveća (nipa-palme, mangrove), a nastaju u tropskim morima gdje je dno plitko i muljevito, a temperature relativno visoke.
Rasjedne obale su strme i nastaju spuštanjem (rasjedom) dijela kopna koji je neposredno uz more ili pod morem.
Kompozitne obale nastaju uzdizanjem i spuštanjem kopna. Stara obalna linija razara se, a nova stvara u starijim otpornijim stijenama.
Po faktorima oblikovanja obale se dijele na primarne i sekundarne. Primarne su se poslije relativnog smirenja mora i kopna malo izmijenile a njihova konfiguracija pripisuje se prvenstveno djelovanju kopnenih (vanmorskih) faktora. U primarne spadaju: erozivna obala, obale potopljene otapanjem lednika ili trensgresijom mora (rijas, fjord) akumulativne, glacijalne, eolske i vegetativne obale dobile su oblik zemljanim naslagama, djelovanjem lednika, rijeka, vjetra ili tropske vegetacije (potopljene aluvijalne ravnice, delte, pokretne ili eratične pješčane dine, mangrove), vulkanske i rasjedne obale. Za oblikovanje sekundarnih obala bili su presudni abrazioni faktori. U sekundarne spadaju: obale oblikovane abrazijom (rušenjem i odronjavanjem) mora i ostrva, obale nastale morskim nanosom (pješčane dine, lagune) i koralne obale.
Prema detaljnim oblicma obale se dijele na: strme, ravne, niske (pljosnate), klisuraste, grebenaste, kamenite, šljunkovite, pješčane, koralne, vegetativne, vulkanske i vještačke (izgrađene). Prema relativnom položaju obalne linije i susjednih priobalnih planina obale se dijele na: uzdužne (longitudinalne ili konkordantne), poprečne (transverzivne, dijagonalne ili diskordantne) i neutralne (indiferentne).
Pod horizontalnom razuđenosti (razgranom) podrazumijeva se prodiranje vode manjim ili većim djelom u kopno s jedne, i prodiranje kopna u more, s druge strane. Zbog prodiranja kopna u more i mora u kopno obalska linija nije pravolinijska već je iskrivudana. Prema tome, ta iskrivudanost čini horizontalnu ili obalsku razuđenost (raščlanjenost). Kod horizontalne razuđenosti kopna razlikujemo kontinente, poluostrva, rtove, ostrva i zemljouze ili prevlake. Razuđenost se izračunava kada se stvarna dužina obalske linije podjeli sa najmanjom mogućom dužinom, tj. pravom linijom koja spaja krajnje tačke na obali. Npr. dužina obale bivše SFRJ od granice prema Italiji do ušća Bojane na granici prema Albaniji iznosi 2.092 km. Prava linija koja spaja ove 2 tačke iznosi 628 km. Prema tome, razuđenost kopnene obale bivše SFRJ iznosila 3,4. Pošto su ostrva većinom raniji djelovi kontinenata, to se ona u ovom slučaju i ubrajaju u članove horizontalne razuđenosti kopna. Razuđenost ili razgranatost kontinenata utvrđuje se i prema stvarnoj dužini obalske linije. Na osnovu ovoga utvrđeno je da kontinenti imaju različitu razuđenost, što se vidi iz sljedeće tabele:
Iz ovoga se vidi da su kontinenti na sjevernoj polulopti mnogo razuđeniji nego na južnoj. Za, tri sjeverna kontinenta Evropu, Aziju i Sjevernu Ameriku razuđenost je 26, a za tri južna kontinenta samo 4,5 što znači da su sjeverni kontinenti 6 puta razuđeniji od južnih. Pri izračunavanju površine kontinenata uzimaju se u obzir i djelovi horizontalne razuđenosti, dok se kod površine okeana ne uzima u obzir površina njihovih mora. Obalska razuđenost ima velikog značaja, poznato je, da kopno ukoliko je razuđenije podesnije je za razvitak saobraćaja i trgovine, podizanje gradova i pristaništa.
Neke rijeke nose mnogo više sedimenta nego što ga priobalne struje mogu raznijeti duž obale. Takve rijeke deponuju sediment na svojim ušćima stvarajući deltu. Formiranje delte počinje kada se u ušću nataloži sediment. Jednu od najpoznatijih delti formirala je rijeka Misisipi koja se uliva u Meksički zaliv. Kada se delta jednom oformi rijeka raznosi sediment posebnim kanalima koji se šire na sve strane oko delte. Kanali se produžavaju prstoliko. Kada postanu predugi sediment ih zakrči i tada ga poplava može lako izbaciti na zaravan između kanala, a pravac (kanala) može se lako promijeniti. Razgranati tip delte "ptičije nožice" Misisipija, nastaje kada akumulativni proces dominira nad procesima erozije i transportacije. U obratnom slučaju, kada dominiraju procesi erozije i transportacije, priobalna linija delte biće blago zakrivljena, kao što je slučaj sa deltom rijeke Nila u Egiptu. Trenutno delta Nila se erodira usljed intervencije od strane čovjeka, sediment se zadržava iza Asuanske brane, izgrađene l964. godine. Prije ove gradnje Nil je donosio u Sredozemlje ogromne količine sedimenta. Delte stvaraju velike probleme prilikom plovidbe, zbog toga se velike luke koje se nalaze u ovakvim prostorima ograničavaju na početak delte. Ovako nepovoljne uslove imaju luke Marsej, Aleksandrija, Karači.
Klif nastaje udarom talasa na njegovu osnovu. On se razvija propadanjem gornjeg dijela usljed njegovog potkopavanja dejstvom talasa. To potkopavanje može biti vidljivo u obliku usjeka u podnožju klifa, poznato kao talasne pećine. To su pećine formirane radom talasa duž podnožja klifa. Daljim radom talasa erodiraju se mekše stijene, stvarajući pećine, čijim se izdubljivanjem na otvorenom rtu stvaraju morski lukovi. Neki morski lukovi su dovoljno veliki da omoguće bezbjedan prolazak broda kroz njih. Kontinuiranom erozijom i urušavanjem vrhova lukova nastaju morski rtovi. Ovakvi ostaci izdižu se iznad, uglačanih, talasom zasjenčenih terasa i urezuju se u čvrstu podlogu ispod pijeska nastalog usljed erozije talasa. Uzdignuta, talasom zasječena terasa naziva se marinska terasa.
Rtovi su, zapravo, poluostrvca koja najdublje zalaze u more u obliku klina. Oni često predstavljaju i najistaknutije djelove samog plouostrva, a mogu biti oštri i široki ili zatupljeni. Obično su izgrađeni od čvrstih stijena, ali mogu biti i od nanosa kao što je slučaj sa Zlatnim rtom na ostrvu Braču. Najpoznatiji rtovi su: Horn (Južna Amerika), Dobre Nade i Igleni (Afrika), Matapan na Peloponezu
Slika3. Rt Dobre Nade
Spit (dugački pješčani sprud, litoralni kordon) je linearni sprud (bedem) sedimenata koji je jednim krajem povezan sa kopnom. Drugim krajem izlazi na otvoreno more i prati pravac dugog priobalnog drifta. Pješčani sprud je produžetak plaže, dublje u more, i predstavlja ulaz u zaliv. Pješčani sprud koji jednim krajem izlazi na otvoreno more je obično povijen prema zalivu kao rezultat dejstva strujanja (protoka vode). Ako plimska strujanja nijesu dovoljno jaka da formiraju otvoreni ulaz u zaliv, pješčani sprud se u tom slučaju može povezati sa kopnom i tako u potpunosti odsjeći zaliv od otvorenog okeana. Pješčani sprud tada predstavlja granicu zaliva. Ako je granica zaliva sastavljena od pijeska koji nije visočiji od l m iznad morskog nivoa, ona predstavlja područje gdje su na nepromišljen način podignuti objekti tvrde gradnje.
Tombolo (nasip, prevlaka) je pješčani sprud koji povezuje ostrvo ili morski rt sa kopnom. Tombolo se može stvoriti i između dva susjedna ostrva. Talasi se usljed zalamanja sučeljavaju sa unutrašnje strane ostrva i nagomilavaju nanosni materijal. Za vrijeme ljeta, pošto blagi talasi nanose pijesak na plažu, ona se širi i postaje strmija. Zimski talasi jače snage odnose pijesak sa obale čineći plažu užom i blago iskošenom. Vjetar nanosi pijesak ka unutrašnjosti, za vrijeme suvih perioda, stvarajući obalske dine koje su učvršćene biljem. Ove biljke dobro podnose nanose morske soli i pijeska. Tokom plime usljed oluja lagune štite dine od velikih poplava. Iza dina formira se ravna barijera kao rezultat akumulacije pijeska kroz prolaze za vrijeme oluja. Ove ravni brzo zatrave. Za vrijeme oluje, ove niske barijere natapa morska voda. Ukoliko se iz nekog razloga smanji olujno natapanje, biljke će pretrpjeti biološku smjenu i travu će zamijeniti čestar, šumarci i šume.
Ostrva predstavljaju dio reljefa ograničen sa svih strana vodom. Ona su različitih veličina i zahvataju prostor blizu 10.000.000 km2 ili približno 8% kopnene površine. Po površini mogu biti vrlo velika kao Grenland 2.274.000 km2, Nova Gvineja 785.000 km2, Borneo 736.000 km2, Madagaskar 610.000 km2, Bafinova Zemlja 600.000 km2, Sumatra 423.000 km2, Java 126.000 km2 i dr. Ostrva mogu biti pojedinačna (Sveta Jelena i dr.), u homogenim grupama kao arhipelazi ili ostrvske grupe (Filipini, indonežanska i japanska ostrva, Zemlja Franje Josipa i dr.) ili u nizovima (Kurilska, Antilska, Aleutska, Dalmatinska ostrva). Ona isto tako mogu biti vrlo mala i sitna kao na pr. ostenjaci i školji pored jadranske obale. Po svom obliku mogu biti isto tako dvojna, tj. dva ostrva nose jedno isto ime, iako su odvojena uzanim moreuzom, kao na pr. Novi Zeland u Tihom okeanu, koje je odvojeno Kukovim moreuzom, ili pak Nova Zemlja. Po postanku mogu biti kontinentalna i okeanska. Kontinentalna ostrva (otrgnuta ili odvojena) nalaze su u blizini kontinenata. Postala su usljed pozitivnog pomjeranja obale, tj. usljed spuštanja obalskog kopna, ili čak usljed mehaničkog rada morskih talasa. Ovakva se ostrva nalaze pored kopna i odvojena su kanalima (Velika Britanija, Dalmatinska ostrva i dr.). Imaju isti pravac pružanja sa dotičnim kopnom, isti geološki sastav, morfološke osobine i sličnu floru, faunu itd. Nastala su najčešće, tektonskim pokretima i izdižu se obično s kontinentalnog praga (šelfa). Tipovi ovakvih ostrva naročito su česti duž norveške, finske i jadranske obale. Okeanska (pučinska) ostrva su izdignuta ostrva koja se nalaze daleko od obale u morima ili okeanima. Ona su takođe dvojakog, vulkanskog i koralskog postanka. Vulkanska su postala radom podmorskih vulkana koji izbacuju lavu i drugi materijal (Havajska ostrva u Tihom okeanu, Sveta Jelena i Island u Atlantskom okeanu i dr.). Ponekad ona mogu biti i bliže kopnu kao na pr. Liparska Ostrva u Tirenskom moru i sl. Koralska ostrva postaju od skeleta korala sitnih životinja koji žive u plićim djelovima tropskih mora, jer je za njihov život potrebna bistra i slana morska voda, koja ima srednju godišnju temperaturu 20°C. Takođe mora biti obezbijeđeno stalno donošenje hrane talasima i morskim strujama, da bi korali mogli da egzistiraju. Oni su najrazvijeniji na dubinama od 0 - 60 m morske dubine a katkad i nešto niže. Koralske naslage većinom se nalaze pored obala kao obalski sprudovi koje odvajaju uzani plitki djelovi morske vode. Ima i takvih koralskih sprudova koji nijesu odvojeni morskom vodom, već se naslanjaju direktno na obalu. Površina koralskih sprudova neravna je i iznutra puna šupljina, katkad i pećina. Oni postaju na taj način što se korali rastući, prepliću i sjedinjuju i formirajući tako koralske tvorevine. Često su koralski sprudovi tako niski, da su stalno pod vodom, ili su pak za vrijeme plime pod vodom, a za vrijeme osjeke iznad vode. Najveći koralski sprud je Veliki Australijski koralski sprud pored sjeveroistočne obale Australije sa dužinom blizu 2.000 km, zatim koralski sprudovi pored Nove Gvineje, Nove Kaledonije i dr. Najrasprostranjeniji sprudovi i korali se nalaze između ekvatora i povratnika u Tihom okeanu, gdje su razvijene čitave ostrvske grupe: Paumotu, Tonga, Karolinska, Maršalska, Gilbertova, Sandvička, (vulkanska i djelimično koralska), i dr. U Indijskom Okeanu su Maldivska, Lakadivska, a u Atlantskom Bermudska i dr. Takođe je zapaženo da se ova ostrva u zapadnim djelovima Tihog i Atlantskog okeana prostiru znatno sjevernije i južnije nego u njihovim istočnim djelovima. Ova interesantna pojava objašnjava se uticajem toplijih okeanskih struja, koje ovdje nose toplu vodu, dok u njihovim istočnim djelovima hladnije struje osjećaju se i do 10° geografske širine, što ograničava prostiranje korala. Ogromne količine akumuliranog pijeska na granici kontinentalnog odsjeka, koje leže paralelno sa obalom, nazivaju se granična ostrva. Ime im u potpunosti odgovara, jer formiraju granicu koja zadržava olujne talase koji bi, inače, jako oštetili obalu. Njihov nastanak je složen i o njemu je dato nekoliko teorija. Međutim, izgleda da su mnoga granična ostrva nastala tokom globalnog podizanja nivoa mora, koje je započelo otapanjem velikog broja glečera prije l8.000 godina. Granična ostrva su česta duž Atlantske obale SAD. Pružaju se i oko Floride i duž obale Meksičkog zaliva. Ostrva mogu dostići dužinu do l00 km i širinu do nekoliko kilometara. Odvojena su od kontinenta lagunom. Granična ostrva se pomjeraju ka kopnu zbog postepenog povećavanja nivoa mora duž istočne obale Južne Amerike. Ostrvo se ustvari polako pomjera ka kopnu kada se povećava nivo mora. Dokaz za ovakvo povlačenje su tresetne naslage, koje su ostaci starih močvara. Pored naprijed navedenih ostrva, ponegdje se javljaju pješčana ili akumulativna ostrva, koja su obično mala i niska, a nalaze se ispred ušća velikih rijeka. Ona su postala od nanosa materijala koji donose i slažu rijeke ili morske struje. Mnoga ostrva, pretežno okeanska, značajna su kao stanice za snabdijevanjem brodova gorivom i kao kablovske i aerodromske baze. Na ostrvima blizu kontinentalnog kopna razvile su se pomorske zemlje, Velika Britanija i Japan.
Slika 4. Madagaskar
Arhipelagom nazivamo veću grupu ostrva koja leži na malom međusobnom rastojanju. Najveći i najpoznatiji arhipelag na Zemlji je Malajski arhipelag. Ostrva koja čine jedan arhipelag obično su istovjetnog načina postanka i imaju sličan geološki sastav. U zavisnosti od načina postanka ostrva u njemu, arhipelag, može da bude kontinentalni, vulkanski i koralski. Na primjer grupa ostrva u Egejskom moru čine kontinentalni arhipelag, Havaji su vulkanski, a Maršalska ostrva u Tihom okeanu predstavljaju koralski arhipelag.
Poluostrva predstavljaju kopno oivičeno vodom sa tri strane, a četvrta je kopno. Po veličini su različita. Među najveća spadaju Arabija 3.273.000 km2; zatim Indokina, Indija u Aziji; Labrador i Aljaska u Sjevernoj Americi, Skandinavsko Pirinejsko i Balkansko u Evropi i dr. Po položaju dijele se na sredozemna (Balkansko, Apeninsko) i ivična koja se pružaju u ivična mora ili pak neposredno u okean (Bretanja, Normandija, Kamčatka, Kalifornija). Po postanku poluostrva su odvojena od kopna ili su spojena sa kopnom. Odvojena od kontinenata ostala su s njima u vezi užim ili širim kopnenim pojasom i imaju istu geološku i orografsku građu kontinenta kome pripadaju (Balkansko sa Istrom, ali bez Peloponeza). Spojena poluostrva postala su spajanjem kopnene veze između ostrva sa kontinentom-kopnom (Peloponez spojen sa Balkanskim poluostvom u tercijeru postankom - uzdizanje Korintske prevlake). Isto tako nanosima rijeka tj. zasipanjem rječnog materijala mogu se spojiti ostrva sa kopnom kao na primer Indija, koja je nekad bila ostrvo pa kasnije nanosima rijeke Inda, Ganga i Bramaputre i njihovih pritoka zasuto plitko more koje je postojalo na mjestu današnje Hindustanske nizije. Sličnu pojavu imamo i sa našim gradićem Svetim Stefanom, nedaleko od Budve, koji se nalazi na ostrvu koje je pješčanom prevlakom spojeno sa kopnom, ili pak Monte Arđentario na italijanskoj obali, sjevernozapadno od ušća Tibra. Horizontalna razgranatost kontinenata može se izraziti odnosom poluostrva prema površini kontinentalnog trupa. Taj odnos za pojedine kontinente iznosi: Evropa 1:2, Azija 1:3 Afrika 1:47, Australija 1:4, Sjeverna Amerika 1:3, Južna Amerika 1:88.
Slika 5. Peloponez
Zalivi su djelovi mora ili okeana koji nešto dublje zalaze u kopno. Prema tome mogu biti okeanski, ako zalaze od okeana (Biskajski, Arabijski) i morski koji zalaze od mora (Riječki, Tršćanski, Đenovski). Po obliku i postanku isto tako mogu biti različiti. Zalivi tektonskog porijekla predstavljaju često velike potoline potopljene pod more duboke do 200, a katkada i 500 i više metara, kao na primjer Solunski i Orfanski su zalivi između kojih zalaze poluostrva kontinentalnog trupa (Kalkidičko poluostrvo). Takvi su i oni zalivi u kojima je razuđen Peloponez, kao i zalivi ostrva Celebesa u Malajskom Arhipelagu i dr.
Fjordovi su vrlo dugi, uski, a uz to i razgranati zalivi koji zalaze daleko u kopno prodirući u njega često do 150 km. Postali su radom glečera. Fjordovi imaju strme i visoke, gotovo vertikalne strane. Karakteristični su za visoke geografske širine, koje su za vrijeme ledenog doba bile pod ledom i u kojima su lednici dopirali do mora (Skandinavsko poluostrvo, Škotska, Labrador, Špicberška ostrva, Grenland, Aljaska, Island, Ognjena zemnlja, Južni Čile itd).
Rijasi su manji od fjordova, lijevkastog oblika, čiji je lijevak okrenut kopnu i predstavljaju obično potopljena proširenja rječnih ušća. Njih najviše ima na sjeverozapadnim obalama Pirinejskog poluostrva (Vigo, Muros, Korunja), zatim na dalmatinskoj obali i na ušću rijeke Raše u Istri. Pored ovih oni se nalaze na obalama Kine, Koreje, Australije, Brazilije i dr.
Zatoni su manji i obično uži zalivi ograđeni planinskim stranama. Postali su spuštanjem zemljišta i najčešče predstavljaju potopljena rječna ušća. Na raznim obalama nazivaju ih različito, a na jadranskoj obali zovu se drage i 1uke (Bakarska, Šibenička, Gruščka, Bokokotorska i dr.). Estuari su prema izlazu prošireno riječno ušće, a nastaju na obalama sa velikim amplitudama plime i osjeke. Oni su veoma pogodni za smještaj velikih luka, odnosno riječno morskih luka pored kojih se razvijaju veliki gradovi. Luke su smještene uglavnom uzvodno od rječnih ušća kako do njih ne bi doprli plimski talasi velikih amplituda. Ove luke su u načelu zatvorenih lučkih dokova (Liverpul, London, Antverpen).
Limani predstavljaju prošireno i potopljeno rječno ušće odvojeno od mora pješčanon prevlakom obrazovanom taloženjem materijala koji je rijeka donijela sa kopna. Limani su potpuno odvojeni ili uzanim prolazima vezani za more. Njihova voda je najčešće slankasta. Karakteristični su za crnomorsku obalu, tako da ih tamo imamo najviše i vezani su za rječna ušća (Dnjepar, Bug, Dnjestar). Veoma su važni zbog mogućnosti ulaska brodova u ove luke tako da oni služe kao neka vrsta rječnih zaliva.
Lagune su vrsta jezera u koralskim ostrvima, koje su uokvirene koralskim naslagama. Lagune se nalaze i kao mala jezera između kopna i sitnih ostrva, koja su postala od nanosa rječnog materijala. Tipične lagune nalaze se na jadranskoj obali kod Venecije i dr. One se sastoje od ostrvskog vijenca ili bedema koji okružuje lagunu duboku obično 50-60 m. Rijetko je laguna zatvorena i komunicira preko jednog ostrva sa morem. Ukoliko se zatvori onda voda iz lagune komunicira sa morskom kroz šupljine kojih ima mnogo u koralskim tvorevinama.
Zemljouzi ili prevlake su uzani djelovi kopna koji spajaju dvije kopnene, a razdvajaju dvije vodene prostorije: Korintski zemljouz ili prevlaka spaja Peloponez sa Balkanskim Poluostrvom, Panamski zemljouz spaja Sjevernu i Južnu Ameriku, Suecki, Aziju i Afriku. Pošto su zemljouzi najuži djelovi kopna, prokopani su kanalima, koji imaju veliki privredni, politički i strategijski značaj. Panamski zemljouz je najuži dio Američkog kopna koji povezuje Sjevernu sa Južnom Amerikom. Drugim riječima predstavlja dio teritorije Republike Paname. Najuži dio je 48 km. Preko njega je izgrađen Panamski kanal.
Slika6. Panamski zemljouz i kanal
Morski prolazi (tjesnaci) su suženja mora između istaknutih djelova kopna (ostrva, prolaza, vrata). To su uzane vodene površine koje spajaju dva mora ili okeana, a rastavljaju dva kopna. (Gibraltarski, Beringov, Bab-el-Mandeb, Bosforski, Dardanelski i dr.). Morski prolazi značajni su za saobraćaj i trgovinu, a isto tako u istoriji, politici i strategiji imaju važnu ulogu. Gibraltarski moreuz je između Pirinejskog poluostrva i Afrike, a spaja Atlanski okean sa Sredozemnim morem. Sa obje strane moreuza dižu se visoki krečnjački grebeni. U starom vijeku poznati kao "Herkulovi stubovi". Moreuz je dug oko 52 km, a na najužem mjestu širok preko 14 km. Njime vodi jedan od najvažnijih svjetskih pomorskih puteva: Sjevernoatlanski-sredozemno-indijski pomorski put. Sa evropske strane moreuza, na Pirinejskom poluostrvu, nalazi se utvrđeni grad i ratna luka Gibraltar, a na obali Afrike luka Tandžer.
Kanali su široki moreuzi koji vezuju dva mora (kao na pr. Otranski vezuje Jadransko i Jonsko More), a najčešće djelove istog mora. Oni u većini odvajaju ostrva od kopna. Ovakvih kanala ima pored dalmatinske obale koji odvajaju ostrva od kopna po kojima nose svoje ime: Brački, Korčulanski i dr.
Vještački kanali ili prokopi su proizvod čovjekovih aktivnosti. Koriste se za plovidbu, veštačko navodnjavanje, melioracije zemljišta i u hidroenergetske svrhe. Kao i moreuzi oni igraju veliku ulogu u saobraćaju i privredi (Suecki između Sredozemnog i Crvenog mora, Panamski između Atlantskog i Tihog okeana, Sjeverni kanal između Baltičkog i Bijelog mora i dr.). Panamski kanal je vještački plovni kanal, koji preko najužeg i najnižeg dijela Panamskog zemljouza spaja Atlanski sa Tihim okeanom. Dug je 81 km, širok 91-350 m, a najmanja dubina 11 m. Da bi se savladale razlike u nivoima vode u kanalu (oko 26 m), koriste se prevodnice sa tri stepenasto izgrađene ustave. Vrijeme prolaska broda kroz panamski kanal, traje 7-8 časova. Propusna moć kanala je od 36 do 48 brodova u toku 24 časa. Kanal ima međunarodni značaj. Razumije se, od najvećeg značaja je za SAD, jer su njime najkraćim putem povezane države na atlanskoj sa državama na pacifičkoj obali. Panamski kanal sa Panamskom zonom ima površinu od 1430 km2 i oko 42000 stavovnika. Izgradnja je započela 1883. godine, a završena 1914. godine. Kanalom upravlja "Kompanija Panamskog kanala", na čijem se čelu nalazi guverner Zone Panamskog kanala, koji predstavlja Predsjednika SAD. Po ugovoru od 1955. godine SAD plaćaju vladi države Paname za korišćenje kanala (kanal se nalazi na teritoriji Paname) zakupninu od 1,93 mil. dolara godišnje. Kroz kanal ne mogu da prolaze najveći prekookeanski brodovi, nosači aviona, veliki brodovi cisterne.
Objavljen: Doderović, M., Ivanović, Z. (2008). Okeanografija-Geografski aspekti. Nikšić: Geografski institut Filozofskog fakulteta, 179-191.
