Priredili: Đoko Raičević, Ivan Mijanović
Abstrakt: Posleratni period demografskog razvoja sjeverne Crne Gore bio je veoma dinamičan. Promjene koje su se desile mogu se okarakterisati kao kvalitativne i kvantatativne, a uslovljene su djelovanjem različitih činilaca koji je nametnuo sveukupni društveno-ekonomski razvoj. Gornje Polimlje je u drugoj polovini 20. vijeka populaciono uvećalo gradove, inteziviralo urbani razvoj, uspostavilo kvalitetniju društvenu infrastrukturu, ostvarilo povoljniju otvorenost prema okruženju. No, i pored toga ostalo je kao dio sjeveroistočne Crne Gore nerazvijena oblast, što je imalo snažnog odraza na obim, intenizitet i kvalitet promjena u njenom ukupnom demografskom razvoju. Stanovništvo Gornjeg Polimlja se smanjuje i proces depopulacije je zahvatio mnoge lokalne prostorne zajedinice. Nepovoljni demografski trendovi u ovoj subregiji počeli su 90-ih godina prošlog vijeka, a nastavili se još u većem obimu tokom 21. vijeka.
Uvod
Gornje Polimlje se nalazi na sjeveroistoku Crne Gore. Ime je dobilo po tome što zahvata sliv gornjeg toka Lima. Pruža se pravcem jug-sjever, a njegov sastav čine kompozitna dolina Lima i planine sa planinskim i podplaninskim župama.
U ovim granicama zahvata površinu od 1.032 km2 (Bakić, 2005). U administrativnom pogledu Gornje Polimlje čine opštine: Gusinje, Plav, Andrijevica i opština Berane. Milisav Lutovac je smatrao da u sastav Gornjeg Polimlja na sjeveru ulaze Bihor, Korita sve do Kumaničke klisure proširujući granicu prema istoku do Turjaka. Na takve granice zamjerke je istakao Bakić u radu iz 2005. godine. Medjutim, za potrebe rada nije bilo moguće izdvojiti stanovništvo Bihora iz razloga sto je sadašnja opština Petnjica bila u sastavu opštine Berane sve do 2013. godine, pa je u radu prikazana promjena broja stanovnika kao sastavni dio opštine Berane sve do 2013. godine.
U sastavu opštine Plav bila je opština Gusinje sve do 2014. godine kada je odlukom Vlade Crne Gore, nakon prethodnog konsultativnog referenduma, dobila status samostalne opštine. Opština Andrijevica, takođe, bila je u sastavu opštine Berane sve do kraja 1990. godine, kada je dobila današnji status. Kretanje ukupnog broja stanovnika Gornjeg Polimlja proizašla su iz niza faktora, a naročito: sporije društveno-ekonomske transformacije sjeverne Crne gore od njenih ostalih djelova, kao i regija u bližem i daljem okruženju; nepovoljnih uslova za zapošljavanje, odvijanje kulturno-zabavnih aktivnosti i uopšte uslova življenja u odnosu na ostale regije Crne Gore. Treba istaći, da je potpuno zapostavljanje sela i uslova privređivanja i življenja na seoskom prostoru imalo značajnaog uticaja na sveukupne demografkse trendove u ovoj regiji.
Karta 1. Geografksi položaj Gornjeg Polimlja
Izvor: Ivan Mijanović
Materijal i metode
Promjene kod ukupnog broja stanovnika u drugoj polovini 20. i prvim decenijma 21. vijeka, mogu se pouzdano pratiti na osnovu rezltata popisa koji su objavljeni 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2003 i 2011. godine. U međupopisnom periodu za potrebe ovog rada korišćena je vitalna demografska statistika Zavoda za statistiku Crne Gore (MONSTAT). Metodološka osnova sastoji se od uobičajenih demografskih, geografskih i statističkh metoda. Demografske i geografske metode korišćene su prilikom analize apsolutnih promjena ukupnog stanovništva Gornjeg Polimlja, dok će se statističke metode koristiti prilikom obrade kvantitativnog i kvalitativnog prikazivanja rezultata istraživanja. Cilj rada je ukazivanje na tendencije kretanja ukupnog broja stanovnika, u drugoj polovini 20. vijeka, kojom se bavio Bakić u svom radu iz 2005. godine, kao dopunu tih istraživanja, autori su prikazali promjene u prvim decenijama 21. vijeka, praveći jednu deskriptivnu analizu protivrječnih promjena koje su zadesile ovaj prostor. Za potrebe rada biće prikazani pokazatelji prirodnog kretnja stanovništva: stope, nataliteta, mortaliteta i prirodnog priraštaja.
Rezultati istraživanja
Promjene broja stanovnika u drugoj polovini 20. vijeka
U periodu od 1948-2021. godine, Gornje Polimlje, odnosno opštine Plav, Gusinje, Andrijevica i Berane bilježe smanjenje broja stanovnika za 11.344 ili 25.9% u odnosu na 1948. godinu.
Grafikon 1. Broj stanovnika Gornjeg Polimlja u drugoj polovini 20. veka
Izvor: grafikon urađen na osnovu podataka: Bakić, 2005., str. 261
Kada se uzmu u obzir odredjeni periodi onda se zapažaju različite tendencije u porastu i smanjenju stanovništva.
Drugu polovinu 20. vijeka karakteriše uzlazna putanja, odnosno, rast ukupnog broja stanovnika. Broj stanovnika se povećao sa 43.753 na 55.097 u 1991. godini.
U apsolutnim mjerama broj stanovnika po popisnim godinama kretao se (grafikon 1): 1953. godina (46.930 stanovnika); 1961 (51.276); 1971 (57.073); 1981 (57.442); 1991 (55.097) (Bakić, 2005). U odnosu na Crnu Goru, Gornje Polimlje je imalo sporiji rast ukupnog broja stanovnika u drugoj polovini 20. vijeka. Stope rasta u ovom periodu iznosile su: 1961/53. godine 1%; 1971/61. godine 0.7%; 1981/71. godina 0.1%; 1991/1981 godine 0.5%. U ovom intervalu mogu se izdvojiti dva perioda: prvi od druge polovine 20. vijeka pa do 1981. godine kada je došlo do povećanja stanovništva za 13.689 stanovnika, i drugi period od 1981.do 1991. godine, kada je ukupan broj stanovnika već od tada počeo da opada, pa je Gornje Polimlje u tom desetogodištu izgubilo 2.345 stanovnika. Ovakva kretanja stanovništva rezultat su mehaničkog kretanja i postepenog prelaska sa poljoprivrednog na industrijski način privređivanja.
Grafikon 2. Vitalni indeks stanovništva u opštinama G. Polimlja 1953-1991. godina
Izvor: grafikon urađen na osnovu podataka: Bakić, 2005., str. 262
U pogledu broja stanovnika Berane je imalo uzlaznu putanju i broj stanovnika povećan je sa 19.723 u 1953. godini na 29.096 u 1991. godini, indeksi rasta stanovništva u (grafikon 2) u međupopisnim periodima za opštinu Berane bili su: 1953/61. godine 117; 1971/61. godine 123.5; 1981/71. godine 108.3; 1991/1981. godine 96.4. U drugoj polovini 20. vijeka u Andrijevici je došlo do značajnog pada stanovništva, odnosno sa 10.372 u 1953. godini na 6.696 stanovnika u 1991. godini. Andrijevica je u ovom intervalu izgubila 35.2% stanovništva. Između popisnih godina indeks kretnja stanovništva bio je: 1953/61. godine 94.8; 1971/61. godine 91.6; 1981/71. godine 86; 1991/1981. godine 86.8. Broj stanovnika bio je u porastu u Plavu između 1953 i 1991. godine broj stanovnika je uvećan za 1.575 stanovnika, ili za 8.8% u odnosu na 1953. godinu. Indeksi su se kretali: 1953/61. godine 109.1; 1971/61. godine 103.2; 1981/71. godine 100.1; 1991/1981. godine 98.7.
Stanovništvo Gornjeg Polimlja se suočava sa kompleksnim demografskim problemima, koji se manifestuju smanjenjem stope rađanja. U periodu od 1971-2000. godine stope nataliteta su bile u stalnom opadanju. U ovom tridesetogodištu opšta stopa nataliteta smanjena je za 40.8%. Takvi trendovi karakterisali su i državu Crnu Goru, za isti period stopa nataliteta smanjila se za 29.7%.
Grafikon 3. Kretanje opšte stope nataliteta u Gornjem Polimlju i Crnoj Gori 1971-2000. godina (‰)
Izvor: grafikon urađen na osnovu podataka: Bakić, 2005., str. 263
U opštini Berane opšta stopa nataliteta između 1971/75. bila je 22.6‰ (Plav 22.4); 1976/80. godine 19.9‰ (Plav 18.1); 1981/86. godine 15.9‰ (Plav 15.3); 1986/90. godine 15.3‰ (Plav 14.6), 1991/96. godina 14.1‰ (Plav 15.3; Andrijevici 11.2); 1996/2000. godine 15.5‰ (Plav 13; Andrijevici 11.4), (Bakić, 2005).
Stope smrtnosti stanovništva Gornjeg Polimlja u drugoj polovini 20-og pa do početka 21. vijeka mogu okarektarisati kao niske, ali sa određenim intenizetom rasta. U drugoj polovini 20. vijeka došlo je do redukcije mortaliteta kod svih starosnih kohorti stanovništva, a posebno je bilo evidentno smanjenje opštih stopa smrtnosti kod odojčadi i djece, prevashodno zbog poboljšanja socio-ekonomskih karakteristika stanovništva, takođe, poboljšanja i modernizacije zdravstvene zaštite. Opšte stope smrtnosti su se kretale 1971/81. godine 5.4‰ (Berane 6‰, Plav 4.8‰), 1981/90. godine 5.8‰ (Berane 6‰, Plav 5.4‰), 1991/2000. godine 7.3‰ (Berane 6.6‰, Plav 5.9‰, Andrijevica 9.5‰).
Kretanje stopa nataliteta i mortaliteta u ovom period odrazile su se na stope prirodnog priraštaja koje su od 1961-2000. godine imale tendenciju pada (grafikon 3). Negativne promjene kod prirodnog priraštaja (grafikon 4) povezan je sa višedecenijskim padom fertiliteta, koji se manifestuje na niske reproduktivne norme, koje su prihvaćene od sve većeg broja stanovnika Crne Gore (Doderović & Ivanović, 2018).
Grafikon 4. Kretanje prirodnog prirašataja u Gornjem Polimlju (‰) od 1961-2000. godine
Izvor: grafikon urađen na osnovu podataka: Bakić, 2005., str. 265
Promjene broja stanovnika u prvim decenijama 21. vijeka
Promjene koje su se dešavale u drugoj polovini 20-og, nastavile su se i u prvim decenijama 21. vijeka, sa još većim intenizitetom. Između 2000/21. godine broj stanovnika se smanio za 12.704 stanovnika. U posmtranom periodu ovaj prostor u poslednje dvije decenije gubio je u prosjeku 604 stanovnika godišnje. Kada se uzme pojedinačna analiza na nivou opština, procentulano, najviše stanovnika je izgubila opština Berane 27.2% (9.612 stanovnika), mada se ne može reći sa sigurnošću da je to relevantan podatak, s obzirom da je do 2013. u njenom sastavu bila opština Petnjica koja je po popisu iz 2011. godine imala 5.455 stanovnika, realnija je procjena da je Berane izgubilo usled migracija stanovništva negdje oko 4.000, što je opet veoma veliki broj. Posle opštine Berane sa najvećim brojem gubitka stanovništva slijedi Andrijevica sa 25.5% (1.511). Opštine Gusinje i Plav zajedno bjeleže pad od 13.7% stanovnika u odnosu na 2001. godinu (1.914). Vitalni indeks u ovom dvadesetogodištu, odnosno broj živorođenih u odnosu na broj umrlih bio je u konstantnom padu i kretao se: 2002/06. godine 186.1; 2006/10. godine 125.3; 2010/14. godine 106.1; 2014/18. godine 99.8. U opštini Berane vitalni indeks imao je vrijednosti 2002/06. godine 153.1 (Andrijevica 79.5; Plav 154.7; 2006/10. godine 134.4 (Andrijevica 65; Plav 132; 2010/14. godine 104.7 (Andrijevica 70.6; Plav 100); 2014/18. godine 104.6 (Andrijevica 79.2; Plav 108.1; Gusinje 67).
Gornje Polimlje se poslednje dvije decenije 21. vijeka suočava sa kompleksnim demografskim problemima koji se manifestuju konstantnim smanjenjem stope rađanja, negativnim prirodnim priraštajem, smanjenjem učenika u osnovnim i srednjim školama, starenjem stanovništva, procesima depopulacije, emigracijom fertilnog i radno sposobnog stanovništva.
Tabela1. Broj stanovnika Gornjeg Polimlja 2000-2021. godine
Izvor: Monstat
Opšta stopa nataliteta se od 2001-20. na prostoru Gornjeg Polimlja procentulano smanila za 34.1%, odnosno 2001. godine iznosila je 16.4‰, dok je u 2020. imala vrijednost 10.8‰. U pomenutom vremenskom intervalu evidentne su karakteristike povećanja opštih stopa mortaliteta (grafikon 5), opšta stopa smrtnosti se povećala za oko 26%. Rezultat povećanja opštih stopa mortaliteta može se prepisati demografskom starenju populacije u ovom dijelu Crne Gore, tj. povećanju udjela starih osoba u ukupnom stanovništvu. Kada se uzmu u obzir rezultati prirodnog kretnja stanovništva, može se zaključiti da se od 2012. godine bilježi konstantno negativan prirodni priraštaj, izuzev 2016. godine kada je imao vrijednost 0.6‰.
Grafikon 5. Prirodno kretanje stanovništva Gornjeg Polimlja (‰) u prvim decenijama 21. vijeka
Izvor: grafikon urađen na osnovu vitalne demografske statistike sa kojom raspolaže Monstat
Analizirajući pojedinačno gradove u pogledu prirodnog kretanja stanovništva u vremenskom razdoblju od 2001 do 2020. godine, dolazi se do različitih disproporcija u njihovim trendovima. Najvišu stopu nataliteta bilježi opština Plav u 2001. godini od 16‰, dok je najniža stopa nataliteta zabjeležena u Gusinju u 2018. godini od 6.3‰. U pogledu mortaliteta, najviša vrijednost karakteriše Andrijevicu od 15.5‰ u 2019. godini, a najnižu Plav u 2005. godini od 8.7‰. U opštini Berane koja je populaciono najveća stopa nataliteta se za dvije decenije smanila za 22.3%, a stopa mortaliteta povećala za 19.8%, za isti vremenski interval stopa nataliteta u Andrijevici smanila se za 37.3%, dok je stopa mortaliteta povećana za 14.8%.
Grafikon 6. Stopa prirodnog priraštaja u gradovima Gornjeg Polimlja u ‰
Izvor: grafikon uradjen na osnovu podataka Monstata
Plav karakteriše trend smanjenja opštih stopa nataliteta za 30.6%, a mortalitet povećanje od 38.4%. Ovakvi trendovi nataliteta i mortaliteta, manifestovali su se na stope prirodnog priraštaja, koji se u 2019. godini manifestovao kao negativan u svim opštinama Gornjeg Polimlja (grafikon 6).
Zaključak
Pored populacione dinamike, polno-starosna struktura i njene promjene u vremenu predstavljaju jednu od osnovnih karakteristika demografskog razvitka svake zemlje. S tim u vezi, treba istaći da su promjene polnog i starosnog sastava stanovništva Gornjeg Polimlj u drugoj polovini 20. vijeka bile pod uticajem, u prvom redu, pada fertiliteta, ali i pod snažnim uticajem nasleđene starosne strukture. Naime, posljedice poremećaja u polnoj i starosnoj strukturi izazvanih velikim ljudskim gubicima u Prvom i Drugom svjetskom ratu, naglim porastom fertiliteta tokom ranih 1950-ih godina, i kasnijim relativno brzim smanjenjem nivoa nataliteta, bili su osnovni činioci koji su oblikovali starosne piramide stanovništva Gornjeg Polimlja gotovo tokom čitave druge polovine 20. vijeka.
Projekcija budućih demografskih procesa i struktura ima sasvim praktične razloge. Negativan trend prirodnih promjena u Gornjem Polimlju u prvim decenijama 21. vijeka karakterišu: pad stopa nataliteta, ukupnog fertiliteta, neto reprodukcije i prirodnog priraštaja, ispod nivoa neophodnog za prosto obnavljanje stanovništva. Prisutan je rast stope ukupnog mortaliteta stanovništva, uz pad stope mortaliteta odojčadi i djece 1-4 godine. Negativni migracioni tokovi imaju kontinuitet, posebno mlađeg fertilnog stanovništva iz seoskih u gradska naselja, i iz Sjevernog regiona (u čijem je sastavu Gornje Polimlje) u Središnji i Južni.
Literatura:
Bakić, R. (2005). Gornje Polimlje, priroda stanovništvo i naselja, Geografski institut Filozofskog fakulteta; Nikšić.
Doderović, M., Ivanović, Z. (2018). Stanovništvo Crne Gore, MATICA br. 74, 121-140.
Bakić, R. (1994). Demografski razvitak sjeverne Crne Gore, UNIREKS Nikšić.
Marinković, I., Radivojević, B. (2016). Mortality trends and depopulation in Serbia. Geographica Pannonica, 20(4). 220-226.
Penev, G. (2003). Mortality trends in Serbia during 1990s. Population 41, 93-110
Penev, G. (2008). Demografski trendovi u Crnoj Gori od sredine XX veka i perspektive do 2050. godine, Zavod za statistiku Crne Gore MONSTAT, Podgorica, SBN: 978‐86‐31‐1.
Prokopijević, M. (2012). Stanovništvo i razvoj, Instiitut društvenih nauka, Centar za ekonomska istraživanja, Beograd, ISBN: 978-86-7093-140-4.
Radojičić, B. (2008). Geografija Crne gore, Prirodna osnova, Knjiga I, DANU Podgorica.
Radojičić, B. (2003). Crna Gora, OPŠTA MONOGRAFIJA, GEOGRAFSKE ODLIKE, Narodna knjiga, Beograd-Podgorica.
Radović, Lj. (1979). Smrtnost stanovništva Crna Gora 1878-1978, Ekonomski fakultet Titograd.
Zavod za statistiku Crne Gore, MONSTAT. Vitalna statistika 1961-2020. godine, Podgorica.
Objavljeno: https://scindeks-clanci.ceon.rs/data/pdf/2738-0971/2022/2738-09712202020R.pdf
