Priredio: Miroslav Doderović, Zdravko Ivanović
Proučavanje podmorskog reljefa okeana i mora pokazuje da je, na mnogim mjestima, polazeći od obale, nagib dna obično malen i da se na većoj ili manjoj udaljenosti od obale pruža uronjena platforma koja je u laganom nagibu zapravo nastavak izronjenog reljefa. Platforma je ono što se naziva kontinentalna padina (engl. shelf). Neposredno od obale pored svih kontinenata pruža se blago zaravnjena terasa, ili kontinentalna platforma ili šelf, koja je ograničena izobatom od 200 metara. Kontinentalni šelf je velika i jedna od glavnih reljefnih cjelina u podmorju svjetskog mora. Obuhvata 63 x 106 km2 ili 17,7% površine dna mora. Od površine mora prema dnu ocrtava se ponajprije pojas malih dubina prosječno do 200 m, ali ponegdje dostiže i do 600 m. To je dio podmorja u kojem se najjače isprepliću i ogledaju međusobni uticaji mora i kopna.
Izgled plićaka zavisan je od geografsko-geološke strukture susjednog kopna. Na primjer, na plićaku mogu biti potopljeni ravni djelovi kopna (terase), ušća i doline rijeka, ponekad i kanjonskog tipa ili brežuljkasti lednički reljef. Ova zaravan je kontinentalnog porijekla i sa nje se najčešće izdižu ostrva odvojena od kopna. Pored toga na njoj se primjećuju produženja riječnih dolina ili pak grebena potopljenih pod morem. Ona je isto tako pokrivena naslagama koje su rijeke ili talasi donosili od obala sa kopna. Šelf nastaje taloženjem raspadnutog i erodovanog materijala koji je sa visokih oblasti kontinenata u more dospio preko rijeka. Pored toga materijal koji ga gradi može biti biogenog ili autogenog porijekla. Šelf na pasivnim kontinentalnim ivicama može biti dugačak čak do 1500 km (Arktički šelf Sjeverne Amerike i Azije), srednja širina iznosi 78 km. Na aktivnim kontinentalnim ivicama šelf je mali ili ga uopšte nema. Njegova ivica leži između 20 i 550 metara dubine (srednja 133 m ).
Ako se šelf sastoji isključivo od zasutih sedimenata (Atlantski tip), onda je on plitak i širok ( do 100 km ). Na šelfu se mogu javiti različiti tektonski pokreti i transformisati sam šelf. Oblik, veličina i osobine tla šelfa zavise od kolebanja nivoa mora. Kraj ledenog doba, koji se ogledao u smjenjivanju toplog i vlažnog perioda (sa velikom količinom padavina i otopljavanjem polarnih kapa) i hladnog perioda (sa malom količinom padavina i ogromnim prostorom prekrivenim ledom), ostavio je velike tragove na kontinentalnom šelfu. Njegova dubina od 130m odgovara starosti od 1,5 miliona godina prije koliko se formirao na toj dubini – pod tzv. izostatičkom promjenom obala. Na šelfovima se mogu utvrditi: stara linija obala, morske terase, fosilna korita rijeka i delta, fosili organizama sa kopna i različiti oblici nastali radom mora. Veliki dio površine sedimenata šelfova je kasnije pokriven sedimentima dubljih ili plićih facija. Skoro oko 30% je pokriveno sitnim sedimentima (u blizini riječnog ušća) ili recentnim autogenim ili biogenim materijalom. Topografija šelfova nije jednolična, sastavljena je od pijeska, stijena, čak i od komada stijena visokih do 20 m. U reljefu šelfova možemo zapaziti i ostatke kanjona,koji se mogu
prostirati na velikoj dužini.
Slika 1. Grafički prikaz kontinentalnog šelfa, kontinentalnog odsjeka i abisalne ravnice
Kod meksičke obale šelf je uzak, ali se kod poluostrva Jukatan proširuje, pa mu se površina duž zapadne i sjeverne obale pruža blago nagnuto i čini, geološki, dio kontinenta (shvata se da je on donja granica granitne kontinentalne kore i skoro je uvijek pokriven morskim sedimentima). Tokom geološke istorije veliki dio njega je bio dignut iznad današnje linije obale.Tokom vremena kako je nivo vode varirao obalska linija se pomjerala unazad i naprijed preko šelfa. Širina kontinentalnog šelfa varira od nekoliko desetina metara, pa do maksimalne širine oko 70 km,, i do 1500 km a prosječna dubina je negdje oko 135 m. Oko Antarktika se pojavljuje mnogo veća dubina do 350 m. Najširi šelf prostire se duž sjevernih obala Sibira i Sjeverne Amerike u Arktiku, i u sjevernom i zapadnom Pacifiku od Aljaske do Australije. Istočna obala sjeverne Amerike ima širi šelf od zapadne obale, dok su u Južnoj Americi slični odnosi između istočnih i zapadnih obala.
Ovo je zbog toga što istočne obale ovih kontinenata predstavljaju pasivne margine koje obično teže da imaju šire šelfove. Prosječan nagib kontinentalnog šelfa je blag, oko desetine stepena kao na primjer blago nagnuti parking gdje taj ugao nagiba služi za dreniranje vode. Sedimenti (šljunak i pijesak) se kreću preko kontinentalnog šelfa usljed okolnih struja, lavina, podvodnih odrona prouzrokovanih i dosta čestim zemljotresima. Kontinentalni odsjek leži iza šelfova na mjestu gdje počinju dugi baseni. Reljef ovog regiona je dosta sličan planinskim lancima na kontinentu. Ivica na vrhu nagiba može biti od 1 - 5 km iznad dubokog basena. Duž aktivnih margina, gdje nagib
pada u podmorske trenčeve, mjeri se dosta veliki ugao propadanja. Duž zapadne obale Južne Amerike, na primjer dužina od vrha Anda do dna Peruansko-čileanskog trenča, iznosi oko 15 km. Nagibi kontinentalnih odsjeka variraju od 1-25 stepeni dok je prosječan ugao nagiba negdje oko 4 stepena. U SAD prosječan kontinetnalni nagib je samo nešto preko 2 stepena. Oko margina u Pacifiku nagib je malo veći od onoga u Atlantskom ili Indijskom okeanu, jer se tamo nalaze aktivne margine, ako tim mjestima nagib direktno pada u duboku zonu trančeva. Kao posljedica toga, nagib na ovim mjestima u Pacifiku je i viši od 5 stepeni. Atlantski i Indijski okean sadrže mnogo aktivnih granica - ploča. Zbog toga je nagib kontinentalnog odsjeka manji (negdje oko 30). Kontinentalni uspon (bilo) je veliki složeni naboj dubine lociran na bazi kontinentalnog odsjeka u prelaznoj zoni između kontinentalne margine i dubokomorske zone. Koje je porijeklo svih tih drobina, i kako su one tu dospjele? Smatra se da su struje odgovorne za porijeklo kontinentalnih uspona. Od erodiranog materijala ugao kontinentalnog odsjeka se smanjuje, a samim tim struja se usmjerava. Od baze kontinentalne terase, do dubine basena su deponovane gomile materijala koji pokriva ravan površine okeanskog dna na kojima se nalaze visoka uzvišenja prosječne dubine 500 do 600 m. Naravno one nijesu bukvalno bez dna (podnožja) ali se naučnicima u prošlosti tako činilo.
Pa ipak predstavljaju jedne od najdubljih regiona na zemlji. Abisalne ravnice formirane su od finih djelova sedimenata taloženih na obalu okeanskog dna u toku više od nekoliko miliona godina stvarajući tanki sloj naslaga sedimenta sličan morskoj površini. Ovaj proces naziva se suspenzivno slaganje, jer se fini sediment konstantno slaže na dnu. Posle određenog vremena većina neravnina na dnu prekrivena je ovim slojem. Sediment putuje direktno od kontinenata duž okeanskog dna slažući se na njega. Nekoliko abisalnih dolina locirano je u Pacifiku, većina ih se nalazi u Atlantskom i Indijskom okeanu. To nije čudo jer tip kontinentalnih margina igra glavnu ulogu u rasprostranjenosti abisalnih dolina. Na konvergentivnim aktivnim marginama kao onim nađenim duž margina Pacifika okeanski rovovi sprečavaju pokrete sedimenata preko kontinentalnih odsjeka. Rovovi ovdje liče na oluke i služe kao zaliha za sedimente. Kod pasivnih margina sedimenti se direktno kreću ka kontinentalnim marginama da bi se slagali na već postojeće doline. To objašnjava zašto su doline tako dobro razvijene u Atlantiku i Indijskom okeanu dok ih u Pacifiku skoro nema.
Objavljen: Doderović, M., Ivanović, Z. (2008). Okeanografija-Geografski aspekti. Nikšić: Geografski institut Filozofskog fakulteta, 160-165.
