Priredili: Miroslav Doderović, Zdravko Ivanović
Okeanski lanci (hrptovi) najcjelovitija su morfotektonska struktura i najveći planinski sistem na Zemlji. Njihovo postojanje kao izrazitih, ali odvojenih elemenata reljefa po dnu mora bilo je poznato još u drugoj polovini XIX vijeka, na primjer u Atlantskom okeanu, kada su polagani prvi telegrafski kablovi između Evrope i SAD. Sredinom XX vijeka ustanovljeno je, različitim istraživanjima, da se slična takva uzvišenja pružaju po dnu Indijskog i Tihog okeana, štaviše i po dnu mora polarnih
krajeva. Najnovijim istraživanjima se potvrdilo, da svi grade jedinstven planinski sistem na tektonski najlabilnijem dijelu Zemljine kore. Posebnost okeanskih lanaca iskazuje se u njegovoj genezi, strukturi i položaju. Prostiru se u dužini, otprilike, 80.000 km i obuhvataju površinu 40 x 106 km ili čak 11% dna Svjetskog mora. Uspinju se sa dna dubokog mora i nekoliko hiljada metara, mjestimično i iznad. Nastanak okeanskih lanaca objašnjava se pomoću teorije tektonike ploča. Okeanski lanci prema položaju mogu biti središnji i krajnji. Specifičnost strukture okeanskih lanaca, središnjih i krajnjih, obilježena je postojanjem:
1. središnje pukotine (riftogene doline),
2. bočne zone i
3. grebenskih djelova
Riftogena dolina, u širem smislu, to je riftogena zona iz koje izbija magma (lava) na prostoru središnje uzdužne pukotine, gdje se širi bočno dno mora ("Sea Floor Spreading") i neprestano izbacuje vulkanski materijal, tada se oslobađaju dragocjeni spojevi rijetkih metala.
Slika 1. Poprečni presjek srednjeokeanskog grebena
(Izvor: https://en.wikipedia.org/wiki/Mid-ocean_ridge)
Srednjookeanski greben ima širinu u prosjeku 2,5 km iznad abisalnih ravnica. Na nekim mjestima, kao na primjer na Islandu, ovaj greben se čak izdiže i iznad nivoa mora. Greben se prostire na iznenađujućih 23% Zemljine površine. Segmenti srednjookeanskog grebena nazivaju se okeanski grebeni planinskog oblika sa nepravilnim uglovima nagiba i okeanskim nagibima. Razlika između njih je u veličini širenja, naime, okeanski grebeni se sporije šire nego okeanski nagibi. Najbolje poređenje je greben u istočnopacifičkom nagibu i srednjeatlanskom grebenu. Srednjeatlanski greben je bio polazna tačka u razvoju teorije globalnog tektonskog širenja ploča, jer se nalazi na polovini Atlantskog okeana. U skorije vrijeme istočnopacifički nagib se intenzivno proučava zbog otkrića hidrotermalnih ventila i zadružnih bioloških zajednica duž njegovog centralnog lifta. Greben je u cjelosti vulkanskog porijekla, sastavljen od mase sa karakterističnom kompozicijom u obliku kora. Duž njegovog vrha je centralni lift formiran procesom širenja morskog dna gdje dvije ploče divergiraju. Kao posljedica toga duž centralnog lifta uobičajena je pojava zemljotresa ili pojačanih trusnih aktivnosti. Vulkanski oblici uključuju vulkane (podvodne planine) i podzemne potopne lave. Vrela lava prosipa se na morsko dno i dolazi u kontakt sa hladnom morskom vodom, gradeći karakteristične blage i zaobljene margine. Ovo čini da lava izgleda jastučasto što joj i daje ime - jastučasta lava. Vulkanska aktivnost redovno se pojavljuje duž srednjeokeanskog grebena. Batimetričnim studijama duž grebena Juan De Fuca otkriveno je da je negdje između 1881-87. god. na tom mjestu oslobođeno oko 50,000.000 m3 magme. Istraživačkim brodovima 1993. god. proučavali su ovu pojavu. Kada se desila erupcija, izmjerene su promjene uključujući i nove vulkanske oblike, jer je dubina smanjena za 37 m uslјed najnovijeg hlađenja lave.
Drugi oblik na liftu su vreli izvori nazvani "hidrotermalni ventili", morska voda se uvlači u pukotine u Zemljinoj kori, zagrijava se i vraća nazad usljed djelovanja toplote magme u obliku:
1.ventila tople vode, t manje 300C,
2.u obliku bijelog dima ili pare, t = od 30 do 3500C,
3.crne pare t veće 3500C.
Struktura "crne pare" može se podići i do 20 m iznad dna. Mogući metalni djelovi hidrotermalnih ventila često izbijaju u trenutku kada se vrela voda miješa sa hladnom - morskom. Ovo uzrokuje blago prskanje kamena i muljanje prethodno nataloženog materijala. Hemijskom analizom utvrđeno je da se sastoje od metalnih sulfida uključujući Fe, Cu, Ln, Ag. Hidrotermalni ventili izbacuju i najobičnije biološke zajednice uključujući velike rakove, školjke, crve i mnoge druge organizme. Razlog što ovi organizmi mogu opstati pri tom sastavu sunčeve svjetlosti je što se nalaze u oblasti bogatoj hidrogen-sulfidom i tako obezbeđuju hranu za životinjske zajednice. Zemljotresna aktivnost takođe je u značajnoj mjeri uslovljena tipom pokreta ploča - da li je to tip gdje se javlja oblik transformacijskih defekata, ili tip gdje se javlja prelomna zona? Zbog kretanja ploča u suprotnim pravcima duž transformacionih efekata, zemljotresi na dubinama plićim od 10 kilometara česta su pojava. Duž prelomnih zona, gdje su pokreti ploča u istom smjeru i seizmička aktivnost je skoro u potpunosti odsutna.
Objavljen: Doderović, M., Ivanović, Z. (2008). Okeanografija-Geografski aspekti. Nikšić: Geografski institut Filozofskog fakulteta, 168-170.
