Prirodni potencijali Durmitorskog kraja

Neobnovivi izvori uključuju energetske zalihe fosilnog gorivanafta, gas i ugalj- i neenergetski minerali-rude metala i nemetala. Ovi resursi su stvoreni geološkim procesima za koje su obično potrebni milioni godina, tako da oni mogu da se posmatraju kao postojeći u obliku utvđenih količina rezervi koje jednom izvađene ne mogu biti obnovljene. Resurs će biti iscrpljen dok je stopa korišćenja pozitivna. Jedno pitanje je od centralnog zanačaja: šta je optimalan način iskorišćavanja tokom vremena za svaki posebno iscrpljujuću količinu rezervi?

Obnovivi i neiscrpivi prirodni resursi se stvaraju stalno i mogu se koristiti ali se ne mogu iscrpsti (sunčeva energija, energija vjetra, energija talasa i plime, biogena energija, energija vodonika). Pitanje je samo ustanovljenje takve tegnologije koja ih može u što većem obimu koristiti. Vremenom se sve više razvija tehnologija tako da se predviđa u ne tako dalekoj budućnosti, da će domonirati energija iz obnovivih resursa.

Prirodni resursi Durmitorskog kraja

Svakako da se ovdje može govoriti o prirodnim resursima koji su specifični, da su oni različito raspoređeni, i da su u najvećem broju nedovoljni za život i rad stanovnika ovog kraja. Prirodni resursi predstavljaju jednu od najvažnijih kategorija razvoja ekonomskih aktivnosti. U prethodnim periodima, prirodni resursi su se eksploatisali daleko iznad svoje granice održivosti. Usled toga, razvoj mnogih privrednih aktivnosti je danas pred velikim izazovima, u smislu na koji način prevazići sve izraženiji nedostatak prirodnih resursa. Život i ekonomija zavise od raspoloživosti i kvaliteta prirodnih resursa područja u kojima se razvija, održivo korišćenje prirodnih resursa nameće se kao jedan od ključnih izazova saveremenog razvoja. U prethodnim periodima razvoja, naročito u drugoj polovini prošlog vijeka, nije se vodilo računa o prirodnim resursima, već su oni bili posmatrani samo kao sredstvo stvaranja proizvoda.

Ali u praksi, iscrpljujući izvori sadrže grupu različitih oblika izvora, koji se razlikuju po hemijskom i fizičkom tipu (nafta, gas, uranijum, ugalj i različite kategorije svakog od njih) i u smislu cena iscrpljivanja kao rezultata razlika u lokaciji, dostupnosti kvaliteta i tako dalje. Optimalno iskorišćavanje jedne komponente ove grupe iscrpljujućih izvora gdje postoje mogućnosti za zamenu drugih komponenti ako cijena izvora poraste do takvog nivoa koji čini alternative ekonomski privlačnim.

Mineralni resursi imaju suštinski značaj za razvoj ljudskog društva, a u vezi sa tim utiču i na neravnomernost rasporeda ljudske populacije na Zemljinoj površini. Zemlje i regije bogate mineralnim resursima imaju veće mogućnosti za privredni razvoj i zadovoljenje svojih ličnih i društvenih potreba. Durmitorski kraj je veoma siromašan resursima metalnih ruda. Relativno male količine ruda bakra i cinka u dolini Tare i donjem dijelu doline Pive se nijesu pokazale kao eksploataciono iskoristive. Istraživanja su pokazala da u središnjem dijelu Pive postoje izvjesne količine ruda boksita, ali se nije pokazalo da je njihova eksploatacija ekonomski isplativa. Od nemetalnih sirovina treba izdvojiti velike rezerve cimentnog laporca u zoni od Krnje jele preko „durmitorskog fliša“ do Smriječna i Ravnog. Ova zona presijeca durmitorski kraj po sredini sa istočnog do zapadnog dijela. Takođe su prisutne značajne količine kamena naročuto tanko pločastog koji se sve više koristi za oblaganje fasada kuća. Međutim relativno loša povezanost čini da je skup transport ovog resursa jer je on veoma skup do potencijalnih potrošača jer ga ima u veliki količinama u Centralnom i primorskom regionu Crne Gore. Od nemetalnih resursa koji se mogu koristiti na ovom području treba izdvojiti relativno velike količine šljunka (morenski i rječni) koga ima na cijelom području. On se obimno koristi osim na terenima Nacionalnog parka Durmitor, uglavnom se koristi za putnu infrastrukturu i za betoniranje.

Energetski resursi su takođe naravnomerno raspoređeni. Posjedovanje energije, omogućuje bolji ekonomski razvoj i lakši život, u suprotnom znači siromaštvo. Energetski resursi su osnovna komponenta sa kojom je čovjek vezan mnoštvom direktnih i posrednih veza, kako na individualnom, tako i na društvenom planu. U durmitorskom kraju ne postoje energetski fosilni resursi. Nema ni nafte ni gasa, niti ugljeva. Relativno male količine treseta se ne mogu koristiti kao energetski resursi već samo kao organsko đubrivo.

Od obnovivih prirodnih energetskih resursa izdvojili bi snagu vjetra, sunčevu energiju, energiju vodotoka i sl. Ovdje ćemo dati osvrt na energiju vjetra i Sunca dok ćemo vodne resurse prikazati u odjeljku o vodnm resursima.

Energija vjetra je u ovom kraju veoma značajna. Vjetar je bogat, obnovljiv, lako dostupan i čist izvor energije. Od svih izvora energije, korišćenje energije vjetra danas ima jednu od najvećih stopa rasta. Čovječanstvo stoljećima koristi snagu vjetra pomoću vjetrenjača koje su se koristile za ispumpavanje vode ili za mljevenje žita. Moderni ekvivalent vjetrenjačama-vazdušne turbine koriste snagu vjetra za proizvodnju električne energije. Proizvodnja struje iz energije vjetra povećava svoje kapacitete za oko 20 % godišnje. Vjetroelektrane su jedan od oblika obnovljivih izvora energije pokretane snagom vjetra koje označavaju niz blisko smještenih vjetroturbina. Većina tematike o vjetroelektranama u današnje vrijeme se vrti oko razvoja i izgradnje vjetroelektrana - dobijanje dozvola, proračuna potencijala vjetra na osnovu kojeg se određuju tačne lokacije pojedinih vjetroagregata. Značajna energetska budućnost je u korišćenju vjetra za proizvodnju struje.

Pošto se ovaj kraj nalazi u zoni prelaza mediteranskih klimatskih svojstava to su veoma česti jaki vjetrova u pojedinim lokalitetima ovog kraja. Svakako da bi ozbiljna istraživanja i mjerenja vjetrova tačnije odredila lokacije vjetro parkova u ovom kraju. Prema našem iskustvu na ovom području bi se moglo dobiti električne energije na nivou HE Perućica. Takođe, na bazi naših iskustava najpogornije za korišćenje snage vjetra na durmitorskom području bi bile Krnovska glavica, Bijela, Slatina, Gornja Bukovica u opštini Šavnik, Banske kuće, Javorje, Junče do, Novakovići, djelovi Sinjajevije i Kučejevice u opštini Žabljak, Zaborje, Seljani, Rudinice, Gorasnsko, Stolac, Budanj, Brljevo, Pišče, Gornji Unač, Bojati, Muratovica, Ravno u Pivi.

Sunčeva energija se veoma efikasno može iskoristiti za proizvodnju toplote neophodne za grejanje prostora i zagrijavanje vode kao i za proizvodnju struje. Od ukupne energije koja se troši čak 75-80% otpada upravo na grejanje prostora i vode. Solarni kolektori koriste energiju Sunca. Solarni kolektori su pravo rešenje za područje Durmitora gdje ima dosta sunčanih dana. Na insolaciju pojedinog mjesta na Zemlji najviše utiču geografska širina i lokalne klimatske prilike. Ovaj kraj ima dobre uslove za korišćenje solarnih sistema s obzirom na to da na godišnjem nivou broj Sunčanih sati iznosi preko 2 000 časova godišnje. Za ovu eksploataciju najpogodniji su djelovi sela eksponirana ka jugu. Za to nisu pogodna Tepca ni šaranska sela, Mratinje, Krnja Jela, Brijeg u Pivi, ali jesu šavička sela Timor, Bukovica, Tušinja, Bare, Mljetičak, Kosorići. Duži, Pridvorica. U Pivi su najpogordnija sela Sinjac, Stolac, a naročito Stabna, Prisojni Orah, Miloševići i Brljevo. Veliki broj sunčanih sati karakterističan je i za površi Pivsko-Drobnjačku i Krnovsku. Ako se radi o niskoenergetskom objektu, odnosno pasivnoj solarnoj kući koja je termički dobro izolovana i u kojoj je instalisano podno ili zidno grijanje (potrebna temperatura vode do 35°C), u tom slučaju solarni kolektori mogu u potpunosti obezbijediti toplotu neophodnu za grijanje prostora i vode.

Energija Sunca se pomoću fotonaponskih panela pretvara u električnu energiju. Fotonaponski paneli se sastoje od modula, dok se moduli sastoje od solarnih ćelija. Solarne ćelije se proizvode od monokristalnog i polikristalnog silicijuma, koji obezbjeđuje proizvodnju struje. Ovako napravljen fotonaponski panel, ima visoku efikasnost, stabilnost i trajnost. Spojene fotonaponske ćelije formiraju module koji imaju maksimalnu snagu od 73W (pri insolaciji od 1000 W/m²) i površinu od oko 0,5m². Prema tome, efikasnost ovakvih monokristalnih fotonaponskih ćelija je oko 14,5%. Treba naglasiti da snaga, a samim tim i efikasnost pada sa porastom temperature ćelije tako da predhodne vrijednosti u realnim uslovima eksploatacije mogu biti i niže. Zemljišni resursi su primarni elemenat, koji uslovljava razmještaj stanovništva. On predstavlja sredstvo za proizvodnju hrane. Kvalitet zemljišta ima veliki uticaj na raspored i gustinu stanovništva. Cijela geografija svjetske zemljoradnje vezana je za kvalitet zemljišnog pokrivača. Plodna zemljišta su ograničena na relativno male površine, pa su ljudi prinuđeni da koriste i ona lošija zemljišta (kamenita, pjeskovita i sl.). Neracionalno korišćenje zemljišta dovodi do njihove degradacije i devastacije. Zemljište ima posebnu ulogu i u vodnom bilansu teritorije, reguliše površinsko i podzemno oticanje, a takođe i sastav površinskih i podzemnih voda.

Durmitorski kraj, uglavnom, karakterišu slaba i malo plodna zemljišta. To je posljedica klimatskih uslova velike raščlanjenosti prostora, a time i velika erozija, ali ne nebriga i nemarnost stanovnika, mala ulaganja u zaštitu i povećanje fertilizacije. Smanjen broj domaće stoke, mala ispaša su uslovili da je sve manja organska fertilizacija i povećano zakorovljenje pašnjaka. U zavisnosti od lokalnih klimatskih uslova, stijenske podloge, nagiba tla, osunčanosti i drugih uslova na ovom prostoru se javljaju slijedeća zemljišta.

Litosoli su inicijalna zemljišta gdje se javlja mrazno i temperaturno razaranje podloge, javljaju se kao padinska ili eluvijalna zemljišta. U njima ima veoma malo humusnih materija, pa je prisutna uglavnom krupna stijenska frakcija. To su veoma suvi ekotopi. Nepovoljna su za razvoj korijenskog sistema, pa može da se javlja samo pionirska vegetacija (kleka, breza, bor krivulj i neke trave), tako da nemaju privredni značaj.

Sirozemi (regosoli) se javljaju na trošnom materijalu durmitorskog fliša od Krnje Jele, Stupa, Mokrog, Pridvorice, Duži, Plužina, Smriječna, Oraha do Ravnog. Može se javiti i u zoni od Pošćenskog kraja preko Dobrog i Todorovog dola do Boričja. Ovdje se javlja uglavnom na grusu od škriljaca i laporaca. Takođe se javljaju i na dolomitima iznad Pivsko oka, u Sinjcu, Stocu i Kovačima. Regosoli na laporcima su nešto dublji i pogodniju za razvoj drvenih formi, a na dolomitima su veoma plitki tako da se javljaju uglavnom travne forme i žbunje. To su erodirana zemljišta male produktivnosti. Ova zemljišta su pogodnija za razvoj šuma i pašnjake, ali se u nižim djelovima gaji i voće, ali veliko prisustvo karbonata može da izazove hlorozu lišća.

Koluvijalna zemljišta se javljaju na dnu padina kao rezultat gravitacionog i pluvijalnog spiranja. U koluvijumu su prisutna krupne i sitne čestice, nesortirane. Javljaju se na padinama gornjih Šaranaca, Tepaca, Kruševica, Mokrog, Bijele, Tušinje, zatim u Poljima Pejovića, na Goransku, gornjem Sinjcu, po obodu Brezanskog i Crkvičkog polja, u gornjim Miloševićima, i Stabnima, zatim i u gornjem Mratinju. To su duboka zemljišta sa malo humusa. Produktivnost im je različita, a to zavisi od količine sitnih čestica i humusa u njima. Bolja koluvijalna zemljišta se koriste za voćnjake i bašte uz dodatak stajskog đubriva.

Rendzine su humusna karbonatna zemljišta razvijena sporadično na durmitorskom flišu od Mokrog do Ravnog. Javljaju se i na morenskom i fluvioglacijalnom materijalu (Mokro, Bijela, Bukovica, Borje, Brezansko polje, Stabna). Ima ih i na dolomitskom grusu u Sinjcu i zapadnom dijelu Goranska i na Stocu, kao i pojedinim djelovima Žagrice i Sedlara. Kada su dubljeg profila tada su sa dobrim ekološkim vrijednostima, a kad su na glacijalnom materijalu tada su mnogo manjeg kvaliteta. Deficitarna su sa fosforom i azotom. Na njima se javljaju cerove i bukove šume obično 3 bonitetne klase. Na površima Krnovo, Jezera, Sinjajevina, Duži, Zaborje, Brljevo, Vučevo i Krivodo zbog vlažnije klime dobro su razvijene livede i pašnjaci, a česte su i bukove i smrčeve šume.

Krečnjačko-dolomitska crnica (kalkmelanosol) su najzastupljenija zemljišta u ovom kraju. Stvaraju se na krečnjacima i dolomitima. Zauzimaju oko 45% ove teritorije. Javljaju se na karstnim terenima i vislokim planinama i površima. Plitka su zemljišta, koja su malo vodonosna, pa biljke na njima zavise od količine padavina. S obzirom na relativno malu moćnost i stjenosvitost njihova proizvodna vrijednost nije velika. Izuzetak su pretaložene crnice na dnu uvala i vrtača gdje su pogodne za gajenje krompira i drugih krtolasto korjenastih kultura (šargarepa, repa, blitva i sl). Bonitet plitkih je niži (6-8 klasa), a dubikih je visok (3-4 klasa). Ukupni porast drvne mase na njima je do 7 m3/ha/god., a prinosi kultura su različiti.

Smeđa eutrična zemljišta (eutrični kambisoli) se javljaju na fluvijalnim terasama, pored Tare, Komarnice i Pive, na fluvioglacijalnim nanosima (Brezansko i Bajovo polje, Duži, Dubrovsko, Dubljevići, Stabna, Suvodo, Brljevo, Ulobić). Na njima dominiraju obradiva zemljišta jer se javljaju na ravnim terenima. Prirodna vegetacija na njima je šuma cera, grabića i trava. Pogodna su, ako klimatski usovi dozvoljavaju, za gajenje svih vrsta kultura. Bogata su bazama i humusom.

Zaštita poljoprivrednih zemljišta i ruralnih predjela Imajući u vidu činjenicu da prema kategorizaciji CORINE praktično cijela Crna Gora spada u oblast osjetljive prirode, neophodno je da se agrarna politika prilagodi toj činjenici. Stoga je potrebno da država obezbijedi jasnu zakonodavnu praksu i agrarnu politiku koja će obezbijediti seljacima kompenzaciju gubitaka, nastalih uslijed ograničenja sprovedenih mjera zaštite i konzerviranja prirodne sredine i očuvanja tradicionalne poljoprivredne proizvodnje, ako se seljaci i farme (poljoprivredna dobra, zadruge) pridržavaju posebne prakse zaštite. To je neophodno regulisati kroz fiskalnu politiku i adekvatne subvencije. Neophodno je takođe suštinski mijenjati odnos u poljoprivredi i na selu, uz obavezno smanjivanje hemikalija i prakse monokulture.

Vodni resursi neposredno određuju način života i socioekonomski razvoj društva. Bez dovoljno vode nema ni razvoja privrede, ali ni razvoja naselja, komunalnog uređenja, poljoprivrede, turizma. Ljudski organizam zahteva određene količine pijaće vode. Ona je neophodna i za mnoge druge aspekte ljudskog života. Rezerve slatke vode su neravnomjerno raspoređene na Zemlji, ali i u okviru pojedine države. Pojedine teritorije stradaju zbog nedostatka vode, druge pak imaju problema sa viškom vode. Od starih vremena čovjek je vodio borbu za vodu i sa vodom. U današnje vrijeme se javlja novi problem, a to je zagađenost vode koja poprima globalne razmjere. Uz problem preraspodjele voda dodat je i problem prečišćavanja voda. Vodni resursi imaju višekratnu ulogu (za domaćinstva – piće, ličnu higijenu, spremanje hrane, grijanje, za navodnjavanje – zalivanje usjeva, za proizvodnju energije - vodenice hidroelektrane). Količina vodnih resursa zavisi od količine padavina ali i od karakteristika pologe. Tako na primjer Orjen ima među najvećim količinama padavina u Evropi ali ima malo vode koja se može koristiti. Slično je siromaštvo vodom i na Pivskoj planini, Brljevu, Dužima, Dubrovsku, djelovima zapadne Sinjajevine. U ovim krajevima je tipično karstno obilježje da ima mnogo vode u podzemlju a malo na površini.

U durmitorskom kraju je karakteristično da ima malo vode na površini, a veliko bogatstvo u dolinama rijeka. Međutim bogatstvo voda u dolinama je teško iskoristivo za životne potrebe osim u naseljima kao što je dio šaranskih sela, Tepca, Brijeg, Šćepan polje, Mratinje, Plužine. I sela u donjem dijelu doline Vrbnice. Samo su gradska naselja (Žabljak, Plužine i Šavnik) opskrbljena vodovodom i kanalizacijom, i djelimično neka sela (Šćepan polje, Stabna, Smriječno i Goransko), dok ostala sela koriste izvorsku vodu ili se vodom snabdijeva od kišnice (Pivska planina, Mala Crna Gora, Brljevo, Miljkovac, Duba, Duži, Dubrovsko). Voda za navodnjavanje vrtova i bašti je prisutna jedino u Tepcima, Brijegu, Mratinju i Krnjoj Jeli. Zdrava pijaća voda se u najvećem obimu javlja u dolinama rijeka u vidu jakih vrela. U dolini Tare su Dobrilovima, Budžak, Ljuta, Bijela i Crna vrela, Kaluđerska vrela, Nordruć, Jovičoća sige, a u dolini Pive, Dubrovski i Bezujski mlini, Pivsko oko, Rastioci, Vučinića vrelo, Pola, Jakšono vrelo, Međeđak, Nozdruć, Kaluđersko vrelo i Vojničko vrelo koje je kaptirano za potrebe Šćepan polja. U dolini Vrbnice su Sutulija (kaptirana za naselje Plužine). Ukupna izdašnost velikih vrela u dolinama iznosi oko 35 m3/s. Izvori van dolina ne iznose više od 2,35 m3/s. Jedino veće vrelo van dolina je vrelo Bukovice. Najveći problem za vodosnabdijevanje ima gradsko naselje Žabljak.

Vodosnabdijevanje kišnicom je hvatanje kiše sa krovova, topljenjem snijega, za šta se koriste sniježnice (nanosi snijega prekriveni lišćem i vrtačama) ili od topljenja snjega na visokim planinama, zatim lokve za pojenje stoke. Svakako treba kao dobar vodni resurs navesti i brojna jezera, od kojih se koriste jedino Crno jezero, Zminje i Zminičko jezero, Vražje, Riblje i sva tri Pošćenska jezera, a u Pivi Stabanjska jezera. Treba uzeti u obzir i veliko Pivsko jezeto (akumulacija HE Piva) koje se koristi u turizmu i ribarstvu.

Voda kao energetski resurs se ranije koristila za vodenice, a danas ima svega 3 u čitavom kraju. Za proizvodnju električne energije iskorišćena je samo Piva gdje je izgrađena HE Piva (najveći energetski objekat u Crnoj Gori). U planu je izgradnja i HE Komarnica, ali to veoma sporo teče. U idejama se javlja i HE Šćepan Polje, zatim male elektrane na Tušinji, i Bukovici. Svakako da su sve planirane elektrane u slivu Pive korisne za energetski sistem jer sve elektrane predstavljaju svojevrsno generisanje energije onim nizvodnim. Pri tome treba voditi račune da se ne gube vodotoci, a elektrane budu pribranske, a ne da se voda odvodi cijevima na neka duga mjesta. To se prije svega odnosi na Bukovicu i Tušinju i Vrbnicu. Što se tiče rijeke Tare u durmitorskom kraju može se tvrditi sa sigurnošću da ona posjeduje najveći hidroenergetski potencijal, međutim, što je i opravdano, odustalo se od gradnje bilo kakvog hidroenergetskog objekta na ovoj rijeci jer je čitav vodotok i neposredni sliv pod najvišom zaštitom UNESCO-a.

Imajući u vidu činjenicu da su vodni resursi neujednačeno raspoređeni, zbog čega se u velikom dijelu kraja osjeća prava bezvodica, neophodno je pažljivo gazdovanje vodama. Pri tome je neophodno voditi da se obezbijedi kolekcija i prečišćavanje otpadnih voda Žabljaka, Šavnika i Plužina. Trebalo bi da lokalne vlasti i Republika obezbijede dovod vode u naselja gdje to moguće, a tamo gdje nije da obezbijede rezervoare za kolekciju kišnice. Posebnu pažnju treba obratiti na problem zagađenja voda iz naselja i poljoprivrede. Potrebno je uraditi katastar svih izvora (bez obzira na izdašnost) u kraju radi sagledavanja hidrodinamičkih i hidrohemijskih svojstava ovih voda; istražiti podzemne veze u karstnim područjima, kao uslov bolje zaštite izvorišta od zagađenja; uraditi bilanse podzemnih voda (kontinuirane izdani); istražiti termomineralni izvor Ilidža u dolini Komarnice, kako radi eksploatacije, tako i za potrebe zdravstveno-rekreativnog turizma; istražiti stanje kvaliteta voda, realnih i potencijalnih zagađenja, a u tom cilju uraditi katastar izvora zagađenja kako u domicilnom tako i eksternom okruženju; postaviti automatske stanice za mjerenje unosa zagađujućih materija i mjerenja kvaliteta vode na svim vodotocima i svim jezerima.

Biogeni resursi su značajni za čovjeka kao hrana ali i kao proizvodna sirovina. Odnos čovjeka sa biljkama i životinjama je veoma raznovrsan i složen. Pored toga, biljke utiču na ljudski život kroz mijenjanje svojstava sredine. One sredinu mijenjaju kvalitativno (ujednačavanje klimatskih parametara) i kvantitativno (održavaju sastav kiseonika u atmosferi, stvaraju zemljište) ali i proizvodno, a na kraju i estetski i rekreativno. Pojedini mikroorganizmi se nalaze u čoveku čineći sa njim simbiozu, dok drugi izazivaju bolesti. Biogeni resursi se mogu podijeliti na životne (poljoprivredne) lovne i industrijske. U prve spadaju prirodno voće, povrće, ljekovito bilje, gljive i med. U lovne resurse spadaju brojna divljač i ptice, a od industrijskih tu je drvna masa. Od životnih resursa treba izdvojiti, kupine, maline, mukinje, pečurke (rudljače-šampinjpne, lisičarke, bukovače i brojne druge).

Poseban značaj od biogenih resursa imaju šume i pašnjaci. Nedavna eksploatacija šumskih resursa je iznosila oko 40.000 m3 u opštini Plužine, oko 30.000 u opštini Šavnik i oko 25.000 godišnje u opštini Žabljak. To se radi uglavnom o tehničkom drvetu, približno tome je i eksploatacija ogrijevnog drveta. Sigurno da se ne radi o održivoj esploataciji šumskog fonda, a da se obnavljanje vrši nesistematski. Jedan od glavnih zadataka je da se afirmiše obnovu i unaprijeđivanje šumskih ekosistema. Ekološki zakoni, koji se moraju strogo primjenjivati u procesu racionalnog korišćenja šuma, unapređivanja i efikasnije zaštite orobioma i drugih ekosistema, formulišu sljedeće ciljeve:

- zabrana degradacije visokoplaninskih i ostalih osjetljivih šumskih ekosistema procesima paljenja, krčenja i pretjerane ispaše;

- racionalno korišćenje stajskog đubriva planinskih katuna za unarijeđivanje proizvodnje u planinskim ekosistemima, kako onih prirodnih – klimatogenih, tako i antropogenih – sekundarnih i tercijarnih, koji ne pospješuju eroziju zemljišta;

- obnavljanje tla i vegetacije u svim planinskim ekosistemima koji su bili izloženi ekstremnim prirodnim procesima izuzetno snažnih planinskih vjetrova, niskih temperatura, niske vlažnosti i visoke suše u ljetnjem periodu.

Veliki značaj imaju i pašnjaci. Prema zapisima Grigorija Božovića s kraja XIX vijeka u Pivi je postojalo oko 200.000, ovaca i koza i oko 40.000 rogate stoke i konja. U Drobnjaku je tada bilo oko 180.000 ovaca i koza, i oko 25.000 rogate stoke i konja. To znači da su pašnjački potencijali planina i površi durmitorskog kraja ogromni. Danas je nažalost stočni fon sveden samo na tragove. Velike mogućnosti su i u pčelarstvu. Procjenjuje se da bi se u Durmitoskom kraju moglo proizvositi oko 60 tona meda, 20 tona voska i oko 5 tona propolisa i mleča. Značajne su i mogućnosti i eksploatacije ljekovitog, vitsminoznog i aromatičnog bilja. Pri tome se mora voditi računa da ne postoji pretjerana eksploatacija, a da se zabrani pretjerano iskorišćavanje ljekovitih, vitaminoznih i jestivih divljih biljnih populacija i omogući osnivanje prirodnih plantaža ovih biljaka.

Ribarstvo u ovom kraju veoma malo, pogotovu ono tovno, a mogućnosti su zaista velike. Potrebno je obimnije iskoristiti mogućnosti uzgoja ribe na Pivskom jezeru, a i na rijekama pritokama (izrada ribnjaka na Bukovici, Tušinji, Komarnici, Bijeloj, Vrbnici, Mratinjskom potoku, Bukovici). Voditi računa o održivom sportskom ribolovu na Tari, Pivi i pritokama.

Prirodni uslovi

Priodni uslovi se odnose na uslove života, ekonomije, komunikacije i sportsko-rekreativnih aktivnosti. U prirodne uslove uključujemo najprije geološke, geomorfološke, hidrološke i klimatske faktore.

Geološki uslovi su oni koji omogućuju eksploataciju mineralnih i nemineralnih resursa za proizvodnju metala ili energije, kao i za izgradnju (kamen, cigla, laporac i sl). Kako smo naveli ovi uslovi, osim kamena, su veoma siromašni.

Geomorfološki uslovi (vertikalna i planarna razuđenost reljefa) za život, komunikacije i kretanja su veoma nepovoljni, što se odražava da su infrastrukturni sistemi veoma slabo razvijeni. Ovdje je moguća samo putna i elektroenergetska mreža dok o železnici i vodnom saobraćaju u najvećem dijelu kraja su nemogući. Reljefni uslovi jedino pogoduju za zimske i ekstremne sportove (alpinizam, speleologiju) kao i za ekstremne rekreativne aktivnosti (plaininarstvo, brdski bicklizam). Za alpska skijališta, pored već postojećih treba istražiti uslove na Loli, dijelu Sinjajevine, sjevernim padinama Vojnika, Treskavcu, Ledenici, Kručici, a naročito na prostoru između Velikog i Malog Bioča, gdje bi se mogla ustanoviti staza za alpsko skijanje dugačka preko 4 km. Za nordijsko skijanje je veoma pogodna površ Jezera, ali i Sinjajevine, zatim Krnovo, Duži, Brezana, Pišče, Jerinići, Goransko, Ravno, Brljevo i dio Vučeva.

Od hidroloških uslova izdvojili bi smo mogućnost korišćenja jezera i rijeka, pored resursnog značaja i značaj za sport i rekreaciju. Tu je prije svega sportski ribolov, ali i za aktivaciju raznih sportova. Tako je na primjer Pivsko jezero idealna lokacija za reakreaciju u vidu korišćenja za vožnju kanuom, sandolinama i sl. Ono ima sve pogodnosti za održavanje takmičenja, najprije republičkih, a potom i međunarodnih u kanuom na mirnim vodama. Jezero je pogodno za jedriličarstvo jer ima dovoljnu dužinu (42 km) ali i prostor za masovna takmičenja. Za kraća takmičenja je pogodno i Crno jezero. Rijeke Tara, dijelom i Piva su pogodne za rafting (što se već obilno koristi), ali i za takmičenja u kanuu na brzim vodama.

Klimatski uslovi se za najveći dio ljudskih aktivnosti, privrede i za život uopšte mogu smatrati veoma nepovoljnim jer su temperature tokom najvećeg dijela godine nepovoljne. Klimatska komponenta u cijelom prirodnom sistemu durmitorskog kraja određuje horizontalnu i prostornu periodičnost. Na području durmitorske regije postoji nekoliko meteoroloških stanica. Od prije 15 godina Hidrometeorološki zavod Crne Gore je ukinuo meteorološku stanicu u Plužinama, a prije toga i na Goranjsku. Tako da danas postoji samo na Žabljaku, a u Šavniku radi sa prekidima. Koji je razlog ukidanja nikome nije jasno, ako nije neki politički jer Pivljani nijesu u zadnjih 30 godina glasali za partije koje su bile na vlasti. U vrijeme istraživanja za izgradnju HE Piva bilo je više padavinskih stanica ali poslije puštanja u pogon HE Piva one su zapuštene. Klimatski uslovi za poljoprivrednu aktivnost su nepovoljni pa se veoma rijetko može gajiti paradaiz, grožđe samo pojedine sorte, a drugo voće (jabuke, šljive, kruške, dunje, mušmule) samo u dolinama rijeke na nadmorskim visinama ispod 1000 m. Od povrća se mogu gajiti samo krompir, pasulj i kupus a od žitarica jedino su klimatski uslovi pogodni za raž, ječam, heljda, proso dok kukuruz kao biljka dugog dana vrlo teško se održava. Visoke sniježne padavine onemogućavaju ili usporavaju kretanje stanovnicima ovog kraja. Sa druge strene one su pogodne za zimske sportove, skijanje klizanje i dr.

Prirodna ograničenja za život i komuniciranje

Može se smatrati da u durmitorskom kraju postoji niz ograničenja i teškoća koje se odnose na život, rad, ekonomiju i komunikacije. Ta ograničenja i teškoće se najprije odnose na reljefne karakteristike terena. Živjeti na strmim padinama je otežano jer pri kretanju dolazi do zamora ljudi, sporijeg savladavanja prostora, a uporedo sa tim i socijalizacija stanovništva. Često je potrebno savladavati strmine, kanjone i planinske vrhove da bi se obavila posjeta rođacima ili prijateljima u susjednom selu. Tako, na primjer da bi stanovnici sela Brljevo posjetili rodbinu u selu Unač ili Trsa od kojih su u vazdušnoj liniji udaljeni oko 5 klometara, potrebno je cijeli dan da bi se prešla ta razdaljina. Okolo treba oko 50 km.

Izgradnja puteva je veoma skupa zbog velike raščlanjenosti terena, a stanovništvo je veoma siromašno da bi samo gradilo puteve. Takođe je veoma teško postavljati dalekovodne elektro linije, a još teže ih održavati. Zbog raščlanjenosti reljefa teško je obezbijediti prenos TV signala, a time i informisanje stanovnika. Sličan je problem i sa mobilnom telefonijom. Zbog strmine terena, dolazi često do odronjavanja padina pa su česti prekidi saobraćaja.

Klimatske karakteristike u Durmitorskom kraju otežavaju brojne aktivnosti na zadovoljavanju potreba stanovnika. Često se dešava da se veza između Žabljaka i Trse, a time i između opštine Žabljak i opštine Plužine uspostavlja tek u junu a nekada i kasnije. Neka sela u okolini Žabljaka kao što je Mala Crna Gora su odsečena od opštinskog mjesta po 4-6 mjeseci, Slično je i sa Borkovićima, Dubljevićima i Brljevom u opštini Plužine, i sa Dubrovskom, Strugom, Bijelom i Barama u opštini Šavnik. Često je otežano održavati i magistralne puteva Nikšić-Plužine-Foča, kao i Nikšić-Šavnik-Žabljak-Pljevlja zbog visokih nameta i dubokog snijega. Pored navedenog javljaju se i niske temperature koje uništavaju usjeve, ali i poledica na putevima je čest uzrok saobraćajnih nesreća. Od velikih sniježnih nameta stradaju kuće i štale, lome se grane drveća a javljaju se i lavine i usovi na strmim stranama kojih nije malo u ovom kraju.

Smanjen broj djece po selima uslovio je ukidanje osmogodišnjih škola po većem broju sela (Miljkova, Brezna, Trsa, Crkvičko polje, Boan, Bukovica, Vrh i dr.) pa djeca moraju ići veoma daleko do škole, što naročito u zimskim uslovima nije lako. Ponegdje je potrebno i po 3-5 sati djetetu da dođe u školu, toliko i nazad, pa djeca provode više u putu nego li u učenju.

Teškoće i ograničenja u privredi su već navedene. Ako napomenemo da je koševina ovdje otežana a naročito sakupljanje sijena, zbog dosta strmina. Mehanizacija u poljoprivredi je teško primjenljiva zbog velikih strmina, pa je veoma malo traktora i drugih poljoprivrednuih mašina.

Zaključak

Durmitorski kraj karakteriše veliki broj oskudica i ograničenja, međutim dobrim planiranjem i pametnim akcijama mogao bi se ovaj kraj ekonomski bolje razvijati. Potencijali se mogu vezivati za turizam, hidroenergetiku, i specifičnu privredu. Ovdje su veoma veliki potencijali vezani za ovčarstvo od koga bi se mogao utrostučiti bruto prihod stanovnika. Takođe bi trebalo raditi na pametnoj i održivoj eksploataciji šumskog fonda i to tako da se odavde ne izvoze balvani već da se proizvodi namještaj, brodski pod, lamperija, a od piljevine i grana pelet i briketi. Treba uraditi na tome da sva tri opštinska mjesta imaju centralno grijenja čime bi se uštedjelo na smanjenoj potrošnji ogrevnog drveta. Takođe treba poraditi na korišćenju lišća, otpadne kore i trave za proizvodnju komposta koji bi se koristio u poljoprivredi.

Veliki su potencijali ovog kraja u eksploataciji ljekovitog, aromatičnog i vitaminoznog bilja, Takođe treba poraditi na akvakulturi (proizvodnja slatkovidne ribe) jer bi se mogla veoma uspješno plasirati u turističkoj zoni Primorja i velikim gradovima centralnog rejona Crne Gore. Moglo bi se razmišljati i raditi na tome da se riba izvozi i izvan Crne Gore, možda i konzervirana.

Zbog loše agrarne i demografske politike durmitorki kraj je doživio ogromno smanjenje broja stanovnika. Ukidanje obrazovnih i privrednih objekata (fabrika tekstila u Šavniku, elektroda u Goransku) dovelo je do iseljavanja stanovnika u gradove. Kolonizacija u Vojvodinu je prepolovila broj stanovnika u pojedinim selima. Loša agrarna politika, nepostojanje organzovanog otkupa stoke, ljekovitog bilja, ribe, vune, mesa i sl. je osiromašilo stanovništvo koje se moralo iseljavati. Ukidanje poljoprivrednih dobara (zadruge) je takođe uticalo na depopulaciju kraja. Da ne bi došlo do još gore situacije neophodno je poprviti putnu i energetsku mrežu, otvoriti industrijske pogone u Boanu, Šavniku, Njegovođi, Breznima, Goransku, Stabnima i sl. Obezbijediti otkup proizvoda i ljekovitog bilja.

Literatura

Bešić, Z. (1948). Geotektonska struktura severne Crne Gore, Glas nik Prirodnjačkog muzeja srpske zemlje, Beograd

Bešić, Z. (1953). Geologija sjeverozapadne Crne Gore, Naučno društvo NRCG, Cetinje

Grupa autora: (1996), Monografija “Priroda nacionalnog parka Durmitor” Izdavači: Geografski fakultet Beoograd, Posebna izdanja br. 8. CANU-Podgorica i NP ”Durmitor” Žabljak str.356, Beograd

Lješević, M., Ostojić, N. (2002). The Sustainable Development of Montenegro, European Center for Peace and Development UN, Paris-Belgrade. (pp 1-124). Studija koju je Vlada Crne gore prezentovala na Generalnoj skupštini UN Johanesburg

Lješević, M. (2004). Mоnografija: Novi energetski izvori u Crnoj Gori Poglavlje: Ekološki aspekti i posledice razvoja energetike u Crnoj Gori, (u knjizi) Crnogorska akademija nauka i umjetnosti Vol 70, Odjeljenje prirodnih nauka Vol 9. str. 109-140. Podgorica.

Lješević, M. (2001). The evolution of ecological and locational condition for housing construction and living, the book: „Funkcjonovanie geoekosystemow w zroznicowanych wirubnchah morphoclimaticznich-monitoring, ochrona, edukacja“, (red.A.Kostrzewski, Z.Zwolinski), Stowarzyscenie Geomorfologow Polskich, Poznan.

Lješević, A. M., (2005). Karst Pive, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Posebna izdanja k. 45. Odjeljenje prirodnih nauka k. 25. str. 1-296. Podgorica

Lješević, M.; Doderović M. (2019). On regional aspects of vertical distribution of montenegrin population, Quesion Geographicae, Poznan-Warszava. pp 93-98

Milojević, B. (1950). Oblast Durmitora, Glas SAN, knj 2 sv 1, Beograd

Milojević, B. (1951). Oblast Durmitora, regionalno geografska ispitivanja, Zbornik radova Geografskog instituta SANU knj 2. Beograd.

Mirković, M. (1983). Geološki sastav i tektonika planina Durmitora, Pivske planine i Volijaka. Zavod za geološka istraživanja SRCG, Posebna izdanja knj. 5, Titograd

Cvijić, J. (1899). Glacijalna i morfološka studija i planinama Bosne Hercegovine i Crne Gore, Glasnik SKAN, 56 Beograd

Čučulović, R., Mihajlović, B., Lješević, M. (2010). Strateški programi održivog razvoja lokalnih zajednica, Glasnik Srpskog geografskog društva, br. 4. str. 159-173

Objavljeno: Naučna koferencija: Žabljak – 150 godina urbanog naselja; Crna Gora – 30 godina ekološke države, 2021