Priredili:Miroslav Doderović, Zdravko Ivanović
Prilikom ekspedicije brod “Fram” po Polarnom moru bio je u vodama oko Tajmana, sjeverno od Sibira, često znatno usporavan u kretanju bez ikakvog vidljivog uzroka. Norveški mornari su još ranije znali da ima takvih ,,mrtvih voda”, gdje se jedrilicama, pa čak i parnim brodovima, kadkad ne može rukovati, ali čim iz njih izađu dobiju normalnu brzinu. Bilo je čak i takvih slučajeva da je brod zadržavan cijelog dana. Po povratku ekspedicije, Ekman je počeo skupljati opažanja raznih moreplovaca i eksperimentalno je proučavao uzrok tih pojava. Njegovi zaključci mnogo dopunjuju ranije oglede Skota Resela i matematičku analizu Stokesa, tj. teoriju talasa koji se obrazuju na granici dviju tečnosti različite gustine. Ako se pretpostavi, da jedno ispod drugog leže dva vodena sloja, površinski sa gustinom i dublji, sa većom gustinom , da je dubina, odnosno debljina, lakšeg sloja p1, a težeg p2, mogu se pod povoljnim prilikama na granici oba sloja obrazovati unutrašnji ili granični talasi sa visinom H, a na površini lakšeg sloja sa visinom h, dok je dužina L kod oba talasna sistema ista. Ako se dalje pretpostavi, da je dubina lakšeg sloja p1 prema dubini težeg sloja p2 neznatna, da su talasne visine u odnosu na debljine slojeva vrlo male, a isto tako i razmjera p1:L, tj. da je površinski sloj tanak, dobiće se jednačina:
Kako su u morskim vodama maksimale razlike u gustinama rijetko kad veće od 0,03, površinski talasi biće toliko mali da se jedva mogu raspoznati, dok će u isto vrijeme unutrašnji ostati veliki. To se može događati i u slučaju da granična površina dvaju slojeva nije oštro izražena, ali uvijek pri iznenadnom poremećaju hidrostatične ravnoteže.
Mrtvih voda može biti svugdje gdje postoji odgovarajuća slojevitost i gdje oba sloja pripadaju različito snažnim strujama. U uskim i dugim zatonima, bez jačih plimskih struja, uslovi su naročito povoljni da se rječna voda rasprostre preko teže okeanske vode, a isto tako u blizini obala, gdje leže okeanske vode, kao i u blizini obala, gdje leži sloj slatke ili bočate vode na sloj slanije vode, ali se jedna sa drugom ne miješa. Ti talasi se kreću veoma sporo, brzina im zavisi od razlike u gustini vodenih slojeva i po Heland-Hansenu i Nansenu se povećava sa drugim korijenom diferencije. Kad brod uđe u mrtvu vodu morska površina uzme naročiti izgled. Tada se uopšte vidi, kako preko traga broda na vodi prolaze nizovi bora i karakterističnih undulacija, koje se ponekad dosta daleko rasprostiru na jednu i drugu stranu. Oblik bora se mijenja prema jačini vjetra i površinskoj struji i one često izgledaju asimetrično.
Pri iznenadnom poremećaju hidrostatične ravnoteže obrazuju se unutrašnji talasi. Ako se u zatvorenom rezervoaru nalazi ispod tanjeg i lakšeg mnogo gušći sloj tečnosti, i ako je prema određenoj tački mirujuće vodene površine izvršen snažan i kratak udarac vjetra, to će tada prouzrokovati kretanje čestica, tj. vrlo jaku prisiljenu struju, a time i znatno olakšanje pritiska, usljed čega dublji sloj biva potiskivan na gore. Tako se ispod mjesta površinskog udara gušći sloj vode izdigne u obliku visokog talasa, sa odgovarajućom dolinom ispred talasnog brežuljka, koji se dosta sporo kreće pravcem udara vjetra. Sa ivica rezervoara on biva odbačen, pa se kroz sud nekoliko puta vraća tamo i natrag, na začeonoj strani prvog obrazovanog talasa pojave se još dva ili tri slična oblika. U prirodi se isto može dogoditi pri iznenadnom vjetru, a po njegovom prestanku se talasi primiču krajevima basena, gdje budu djelimično uništeni, a dijelom odbačeni natrag.
Naročito su pogodni uslovi da se slatke rječne vode izliju i daleko prošire preko slane okeanske vode u uskim i dugim norveškim fjordovima, gdje su mrtve vode dosta česte pojave.
Međutim, mrtve vode su u Kategatu, sa manjom gustinom vode, a mnogo se rjeđe opaze na istočnom dijelu Baltičkog mora sa bočatom vodom. Fenomen mrtvih voda je izrazitiji pri vjetrovima sa mora, jer se zadržavanjem blizu obala debljina slojeva poveća, dok vjetrovi sa kopna odnose slatke vode daleko na pučinu, gdje se lako izmiješaju sa slanom okeanskom vodom. Osim izvjesnih djelova Skandinavije, gdje su mrtve vode dosta česte pojave, njihova su dejstva opažena i u drugim predjelima, ali mnogo rjeđe, kao ispred ušća Konga, Orinoka i Frezera (kod ostrva Vankuver), pri Murmanskoj obali (na sjevernom dijelu Laplanda) i ispred obala Labradora.
Objavljen: Doderović, M., Ivanović, Z. (2008). Okeanografija-Geografski aspekti. Nikšić: Geografski institut Filozofskog fakulteta, 97-100.
